-केशव प्रसाद पौडेल
कुनै स्वतन्त्र राज्य भित्रको भौगोलिक क्षेत्र भित्र बसोबास गर्ने र सम्बन्धित मुलुकको सार्वभौमिक अधिकार प्राप्त व्यक्ति नै त्यो राज्यको नागरिक हुन्छ । जसलाई राज्यले आफ्नो नागरिक ठान्दछ । नागरिकता प्रदान गर्दछ । त्यो उसको राष्ट्रियता सँग सम्बन्धित हुन्छ । राष्ट्रियता बन्छ । अर्थात संविधानले नागरिक हो भनि किटान गरिएको व्यक्ति नै नागरिक हो भनि बुझ्न सकिन्छ । यस धर्तिमा जन्मने प्राणि मध्ये सबै भन्दा बढी बुद्धि भएको, ज्ञान भएको, बिबेक भएको र चेतनशील भनेर चिनिएको प्राणी नै मानिस हो । जन्मे देखि नमरूञ्जेल सम्म मानिस यस धर्तिमा बाँच्नका लागि संघर्ष गर्छ ।
बाँचुञ्जेल सम्म यो मेरो र यो तेरो भन्दै बाँचेको देखिन्छ । प्रकृतिले दिएको हरेक निशुल्क चिज बस्तु माथि यो तेरो र यो मेरो भन्दै लुछाचुँडी गर्छ र मोल तोल गर्दै आफ्नै भाउ तोकिदिन्छ मान्छे । मान्छे अचम्मको प्राणी हुन्छ । आफ्नै बर्गमा उ हराउँछ । आफ्नै समुदायमा उ लुक्दछ । आफ्नै जातमा उ खुम्चिन्छ । आफ्नै भाषामा उ बिलाउँछ । र आफु भएको नै महसुस गर्दैन । मानिसका आफ्ना विभिन्न स्वार्थ हुन्छ । कुनै व्यक्तिगत हुन्छन् । नितान्त आफ्नो पारिवारिक हुन्छ । कतिपय नातेदार सम्मको हित सहितको व्यक्तिगत स्वार्थ हुन्छ । भने कतिको सामाजिक हितको स्वार्थ लुकेको हुन्छ। समाजलाई प्रगति तर्फ डोहोर्यासउने हित निहित रहेको हुन्छ । यसरी स्वार्थका कारण मानिस मानिस विचमा यो मेरो र यो तेरो भन्ने विषयमा विवाद हुन्छ । झै झगडा हुन्छ । तनाव हुन्छ। समाजमा असन्तुलन कायम हुन्छ । र द्वन्द फैलिन्छ । द्वन्द बढछ । गाउँ, समाज हुँदै राष्ट्रमा अशान्ती उत्पन्न हुन्छ । यो सबै मानवीय स्वार्थले गर्दा हो । कतिपय स्वार्थ जायज हुन्छन् । समाजलाई र राष्ट्रलाई फाईदा पुग्छ । कतिपय स्वार्थ नाजायज हुन्छन् । केवल व्यक्तिलाई मात्र फाईदा हुन्छ ।
यसरी समाजमा उत्पन्न हुन जाने वेथितिलाई रोक्न, समाजमा हुन जाने भाँडभैलोलाई थेग्न र सन्तुलन कायम गर्न कानूनको आवस्यकता पर्छ । राज्यको आवस्यकता पर्छ । राज्यसँग भय शक्ति निहित हुन्छ । र नागरिक डराउँछ । राज्यले भयशक्ति गुमाउँदा राष्ट्रिय शंकट उत्पन्न हुन्छ । त्यसलाई व्यवस्थित गर्न राज्यले कानून निर्माण गर्दछ । कानूनले शासन गर्दछ । अर्थात कानूनको शासनको अवधारणा यसैका लागि आएको हो भन्न सकिन्छ । कानूनको मुख्य उदेश्य भनेको समाजमा न्याय स्थापना गर्नु नै हो । सामाजिक न्याय नै सुव्यवस्थाको मुख्य आधार हो । तेही भएर हरेकले कानूनको पालना गर्नु अनिवार्य छ। कानूनको पालनाले नै समाजमा न्याय प्राप्त हुन्छ। न्यायको स्थापनाले नै समाजमा शान्ति, सुव्यवस्था, अमन चयन र मानवियताको प्रवर्द्वन हुन्छ । त्यसैले कानूनको सार भनेकै अधिकार र कर्तव्य हो भन्न सकिन्छ ।
समाज भनेको दुई वा सो भन्दा बढी व्यक्तिहरूको सामुहिकता बुझिन्छ । समाजमा अनेक थरीका, प्रकृतिका र व्यवहारीक चालचलन र आचरणका मानिसहरू बसोबास गर्दछन् । विभिन्न धर्म, संस्कृति र रितिरिरिवाज मनाउने, भाषाहरूको प्रयोग गर्ने, जाति, बर्ग, बर्ण, समुदाय र व्यक्तिहरूनै समाजको ऐना हो । यसरी कानूनले न्याय स्थापनाका लागि व्यक्तिगत नाजायज स्वार्थलाई नियन्त्रित गरी सामाजिक जायज स्वार्थलाई उत्प्रेरित गर्नुको प्रमूख कारण भनेको समता मूलक सामाजिक न्याय स्थापना गर्नु हो । समाजमा शान्ति, अमन चयन र सुशासनलाई प्रवर्धन गर्नु हो । न्यायको यसै अवधारणाले मानिसका अधिकार र कर्तव्यको निर्धारण गर्दछ । भनिन्छ कि कानूनले व्यक्ति र समाजको हितमा भएको जायज स्वार्थलाई अधिकारको रुपमा मान्यता प्रदान गर्दछ र संरक्षण पनि गर्दछ भने समाजको प्रतिकुल हुने निहित स्वार्थलाई प्रतिवन्ध लगाउने गरी कर्तव्य पनि तोक्दछ ।
त्यसले के भन्न सकिन्छ भने निश्चित स्वार्थलाई बैधानिकता प्रदान गर्नुका साथ साथै प्रतिकुल स्वार्थ रोक्न भनी कर्तव्य तोकी अधिकारको संरक्षण गर्दछ । यसरी हेर्दा व्यक्तिको स्वार्थहरू, चाहनाहरू तथा कानूनले संरक्षण प्रदान गरेका दावीहरू अधिकार हुन । जसको उल्लंघन भएमा प्रचलित कानून बमोजिम उक्त अधिकार प्रचलनको लागि सक्षम न्यायपालिका समक्ष जान सकिने अधिकार व्यक्तिलाई हुन्छ र त्यस्तो अधिकारको सम्मान गर्नु र निर्वाधरूपमा पालना गर्नु दिनु अर्को पक्षको कर्तव्य हुन्छ । त्यसैले भनिन्छ आफुलाई प्राप्त अधिकारको उपभोग गरिरहँदा अर्काको अधिकारमा भने हानि वा असर पुर्याउनु मनासिव देखिँदैन र हुँदैन पनि । त्यता तिर हामी सचेत हुनु पर्छ।
त्यसैगरी कानूनद्वारा कुनै काम गर्नु भनेको कानूनको पालना नै कर्तव्य हो । कर्तव्य भनेको वास्तवमा अर्काको अधिकारको सम्मानका लागि राज्यद्वारा वाध्यात्मक रूपमा लागु गरेको नियम हो । विधि हो । र यो उल्लंघन भएमा दण्डको भागिदार हुनु पर्छ ।
यसरी हेर्दा अधिकार र कर्तव्य एकै सिक्काका दुई पाटा हुन । यि एकापसमा अन्तरसम्बन्धित छन । यहाँ बुझ्नु पर्ने कुरा के हो भने एकको अधिकारको अस्तित्व भनेको अर्को व्यक्तिले पालना गर्नु पर्ने कर्तव्यमा आधारित हुन्छ। कुनै अर्को व्यक्तिमा अधिकार निहित छैन भने त्यसको पालना गर्ने कर्तव्य कसैमा रहँदैन ।अर्थात यस धर्तिमा रहेका जति पनि प्राणि छन तिनको बाँच्न पाउने अधिकारको सुरक्षण गर्नु पर्दछ र अस्तित्वलाई स्वीकार्नु पर्दछ । व्यक्तिले आफ्ना कर्तव्यहरू को को प्रति निर्वाह गर्ने अवस्था रहन्छ त भन्दा यदि मानिस ईश्वर प्रति निष्ठा राख्छ भने ईश्वर प्रति । जनावरहरू पनि बाँच्न चाहन्छन । ति आफुले पालेको छ भने तिनिहरूको पालन पोषण गर्न पर्ने दायित्ववाट उन्मुक्ति पाउँदैन मान्छे । आफ्नो कर्तव्य पालना गर्नै पर्छ । व्यक्तिको व्यक्ति प्रति, घर प्रति, आफन्त प्रति, समाज वा समुदाय प्रति, आफै प्रति, वा सार्वभौमिकता प्रति वा आफ्नो अस्तित्व जे कारणले छ ति सबै प्रति आफुले निर्वाह गर्नु पर्ने भुमिका रहेर आफ्नो कर्तव्य निर्वाह गर्नै पर्छ ।
त्यसैगरी अधिकारका कुरा गर्ने हो भने पनि कतिपय निसृत हुन्छन त कतिपय लिपिवद्ध । यसरी हेर्दा संवैधानिक र कानूनी अधिकार अन्तर्गत मौलिक अधिकार, संवैधानिक अधिकार र कानूनी अधिकारको रूपमा अधिकारको बिभाजनलाई हेर्न सकिन्छ भने साम्पत्तिक र बैयक्तिक अधिकार एवं निहित एवं सांयोगिक अधिकारको रूपमा पनि अधिकारको विभाजन गरी अध्ययन गर्ने गरेको पाइन्छ ।
तसर्थ व्यक्तिले आफुले निर्वाह गर्नु पर्ने भूमिकाका आधारमा अर्काको अधिकार प्रति पूर्ण सम्मान गरेर आफ्ना कर्तव्यहरू पुरा गर्नु पर्छ भन्ने नै हो । नेपालको संविधानलाई हेर्ने हो भने नागरिकका मौलिक अधिकार र कर्तव्यको अवधारणालाई नकरात्मक अधिकार भनिन्छ, जुन हनन भएमा स्वच्छ न्यायालयबाट कानूनी उपचार पाउने हक नागरिकलाई हुनेछ । ति हकहरूको कार्यान्वयनको लागि आवस्यक कानूनहरू वनि सकेको र सो को प्रचलन पनि भएको अवस्था देखिन्छ भने अर्कातर्फ सरकारले स्वत लागु एवं प्रयोग गर्ने अधिकार सकारात्मक अधिकारको रूपमा वुझिन्छ । जुन राजनैतिक शक्तिले शासकले प्रयोग गर्छ र बाध्यात्मक परिस्थिति बाहेक अन्य अवस्थामा ति अधिकार प्रयोग गरेको कारणबाट कहिँ कतै उजुर बाजुर लाग्दैन र राज्यले स्वतस् कार्यान्यवन गर्न सक्छ । अर्थात त्यो राज्यले प्रयोग गर्ने सकारात्मक अधिकारमा राज्यका निर्देशक सिद्धान्त र नीतिहरु पर्दछन । यसरी संविधानले व्यक्तिका अधिकार र शासकीयलअधिकारका रूपमा अधिकारहरूको व्यवस्था गरेको छ भने नागरिकका कर्तव्य समेत को उल्लेख भएको पाईन्छ। मौलिक अधिकार भनेको प्राकृतिक न्याया वा अधिकारको अभिन्न अंग हो ।
मान्छे भएर जन्मिएपछि उपभोग गर्ने सबै अधिकारलाई मानव अधिकार भनिन्छ भने राज्यले ति अधिकार मध्ये कति अधिकारलाई ग्रहण गरी संविधानतः रक्षा गरेको हुन्छ त्यो नै नागरिकका अधिकारका रूपमा रहेका हुन्छन । ति अधिकार प्रयोग गर्न नागरिक सक्षम हुन्छन । सबै मानव अधिकारलाई राज्यले स्वीकार नगर्न सक्छ। मानिसले आफ्नो जीवनलाई स्वतन्त्र बनाई सम्मानित रूपमा समाजमा अस्तित्व कायम गर्न जे जस्तो अधिकारको महसुस गर्छ ति सबै मौलिक अधिकार हुन । र त्यसै श्रेणीमा राखिन्छ । त्यसकारण सबै प्राकृतिक अधिकारलाई राज्यले ग्रहण गर्न नसक्ने हुँदा त्यस्ता प्राकृतिक अधिकारलाई मात्रै राज्यले संरक्षण गर्छ जुन मानिसको जीवन र स्वतन्त्रताका लागि अपरिहार्य हुन्छन् । बिक्रम सम्वत २०७२ सालमा जारी भई लागु भएको नेपालको संविधानले पनि धारा १६ देखि ४६ सम्म ३१ वटा मौलिक हकहरूको व्यवस्था गरेको छ भने धारा ४८ मा नागरिकका कर्तव्य सम्बन्धमा व्यवस्था गरेको छ । राष्ट्रप्रति निष्ठावान हुँदै नेपालको राष्ट्रियता, सार्वभौमसत्ता र अखण्डताको रक्षा गर्नु, संविधान र कानूनको पालना गर्नु, राज्यले चाहेका बखत अनिवार्य सेवा गर्नु, सार्वजनिक सम्पत्तिको सुरक्षा र संरक्षण गर्नु जस्ता ४ वटा महत्वपुर्ण कर्तव्यको व्यवस्था गरेको पाईन्छ । यस अघि नेपालको संविधान, २०१९ ले भाग २ को धारा ९ मा नेपाल अधिराज्य प्रति आस्था र बफादारी राख्नुा, कानूनको मर्यादा राखि आफ्नोल हकको प्रयोग अरुको हकको हनन नहुने गरी गर्नु, संविधान बमोजिमको व्यवस्था पालना गर्नु र नेपालको सार्वभौमसत्ता, अखण्डता र एकतामा खलल पर्ने गरी जात, जाति, क्षेत्र, सम्प्रदाय, वर्ग , धर्म वा त्यस्तै प्रकारका अन्य आधारमा घृणा, द्वेष, अवहेलना, हिंसात्मक कार्य वा सार्वजनिक वा व्यक्तिगत सम्पत्तिको हानी, नोक्सानी हुने कार्य नगरी समाजमा सामञ्जास्यता कायम गर्नु जस्ता चार वटा कर्तव्य तोकिएको थियो र विचमा बनेका धेरै सम्विधानले कर्तव्यको बारेमा बोलेका थिएनन् ।
तसर्थ के भन्न सकिन्छ भने मानिस आफ्नो स्वतन्त्रताका लागि बाँचेको हो र स्वतन्त्र भएर बाँच्न चाहन्छ। त्यसरी बाँच्न पाउनु उसको अधिकारको कुरा हो तर आफु बाँच्नु पाउनु पर्छ भन्ने नाममा अर्कालाई शोषण गर्नु, हेलो होचो गर्नु, दुख दिनु, निम्छरालाई मिच्नु पेल्नु, अर्काको अधिकारलाई मिच्नु कानून विपरित हुन जान्छ । यसरी अर्काको अधिकारको रक्षा गर्नु व्यक्तिको कर्तव्य हुन जान्छ । त्यसैले अधिकार र कर्तव्य एक अर्कामा अन्योन्याश्रित सम्बन्ध राख्नेव विषय हुन जसमा एकले अर्कालाई सम्मान पुर्वक गरिएको व्यवहारबाट नै त्यसको कार्यवन्वयन हुने र प्रचलनमा आई शान्ति सुव्यवस्था कायम भई समृद्धि समेत हुन जाने देखिन्छ ।त्सयकारण सर्वप्रथम हामी चेतनशील प्राणि हौ आफ्नो अधिकार प्रयोग गर्दा अर्काको अधिकारको हनन हुन नदिने गरी आफ्ना कर्तव्यहरू पनि पुरा गरौ । शान्त अनि सम्बृद्ध नेपाल निर्माणमा हामी युवा जुटौं । जय देश ।
(लेखक पौडेल उच्च सरकारी वकील कार्यालय, जनकपुरमा कार्यरत नायब सुब्बा हुन् ।)
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies