–लोकनारायण सुवेदी
मानव सभ्यताको बीसौं शताब्दीको एउटा विश्वव्यापी विशेषता भन्नु यदि विश्व पुँजीवादको केन्द्रभन्दा बाहिरका परिधीय क्षेत्रहरूमा देखापरेका क्रान्तिहरू थिए भने क्रान्तिहरूको यो शृंखलाले विश्व सम्बन्धमा नयाँ राजनीतिक विषयहरूको उदयलाई पनि संकेत गरेको थियो, जसलाई क्रमशः उत्पीडित राष्ट्रहरू, असंलग्न आन्दोलन, तेस्रो विश्व र विश्व–दक्षिण (ग्लोबल साउथ) भनिने गरिन्छ ।
यी पदावलीहरूअन्तर्गत राष्ट्रहरू र मानिसहरू विभिन्न ऐतिहासिक परिस्थितिहरू र सांस्कृतिक पृष्ठभूमिका आधारमा धेरै भिन्न छन् । इन्डोनेसियाका राष्ट्रपति सुकार्नोले सन् १९५५ मा बाङ्डुङ सम्मेलनको उद्घाटन समारोहमा भनेझैं– ‘सहभागी राष्ट्रहरू शान्ति, एकता र सहयोगको संसारमा एकसाथ भेला भएका छैनन् । राष्ट्रहरू र राष्ट्रहरूका समूहहरूबीच ठूल्ठूला खाडलहरू छन् । हाम्रो दुखी संसार च्यातिएको छ र यातना दिइएको छ । सबै देशका मानिसहरू भयभीत भएर हिँडिरहेका छन् । नत्र, उनीहरूको कुनै दोषबिना युद्धका कुकुरहरू फेरि एक पटक निर्बाध फुक्काफाल भएका छन् । दशकौं बितिसक्दा पनि राष्ट्रहरू, धर्महरू, जातीय समूहहरू, वर्गहरू, लिंगहरू र मानवता र प्रकृतिबीचका अन्तरविरोधहरू व्याप्त छन्, जसले संकटका शृंखलाहरू निर्माण गरिरहेका छन् ।’
विश्वको अहिलेको नवउदारवादी भूमण्डलीकरणको ऐतिहासिक जग साम्राज्यवाद र शीतयुद्धको समयमा वित्त, प्रविधि, प्राकृतिक स्रोत, जनसंहारका हतियार र संचारलगायतका बहुआयामिक एकाधिकारमा निहीत छ । औद्योगिक र विद्युतीय क्रान्तिदेखि बायोटेक्नोलोजिकल (जैबिक–प्रविधि) र डिजिटल क्रान्तिहरूसम्म, यो विश्वव्यापी व्यवस्था र यसका अन्तर्निहित असमानताहरू चीन र एसियाली क्षेत्रको विकास आवश्यकताहरू पूरा गर्न, अफ्रिकी र ल्याटिन अमेरिकी देशहरूमा थप विकासका लागि समर्थन प्रदान गर्न वा निष्पक्ष विश्वव्यापी विकास र पारिस्थितिकीय संकटहरू पार गर्न नयाँ ढाँचा प्रदान गर्न असफल हुन्छन् ।
उत्पीडित राष्ट्रहरू, तेस्रो विश्व र असंलग्न आन्दोलन साम्राज्यवाद र प्रभुत्ववादी राजनीतिको प्रतिक्रिया हुन् भने आज ग्लोबल साउथले नवउदारवादी भूमण्डलीकरणले निम्त्याएका यी संकटको शृंखलालाई सम्बोधन गर्नुपर्छ र नयाँ राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक सम्बन्ध र परिधीय क्षेत्रहरूको उदयलाई समायोजित गर्ने नयाँ अन्तर्राष्ट्रिय व्यवस्थाको स्पष्ट वकालत गर्नुपर्छ ।
त्यो बाङ्डुङ युगको अन्तर्राष्ट्रिय संयोजनलाई आजको युगसँग तुलना गर्ने हो भने सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भिन्नता वा विकास भनेको चीन र अन्य परिधीय क्षेत्रहरूको सशक्त उदय हो, जसले क्रान्ति र रूपान्तरणको माध्यमबाट विश्व व्यवस्थाको प्रभुत्ववादी संरचनालाई आंशिक रूपमा परिवर्तन गरेको छ ।
बाङ्डुङ युगदेखि नै त्यो आधिपत्य या प्रभुत्व कायम रह्यो तर नियन्त्रण गर्न गाह्रो हुनेगरी शिथिल हुँदै गयो । औपनिवेशिक युगमा युद्धको संकट उपनिवेश, प्रभावक्षेत्र र तथाकथित शक्ति सन्तुलनका लागि होडबाजी गरिरहेका साम्राज्यवादी राष्ट्रहरूबीचको द्वन्द्वबाट उत्पन्न भएको हो भने शान्तिका लागि आजको सबैभन्दा ठूलो खतरा परिधीय क्षेत्रहरूको उदयलाई दबाउने प्रयासबाट उत्पन्न हुन्छ किनकि प्रभुत्ववादी संरचनाहरू शिथिल हुन थालेका छन् ।
दोस्रो विश्वयुद्धपछि पूर्वलगायत विश्वका दक्षिणका देशहरूले राष्ट्रिय मुक्ति र समाजवादी आन्दोलनहरूमार्फत आधुनिकीकरणका लागि आधारभूत अवस्थाहरू प्राप्त गरे । यस जगका साथै केही देशहरू र क्षेत्रहरूले स्वतन्त्र र सहकारी विकासको माध्यमबाट महत्त्वपूर्ण प्रगति पनि गरेका छन् र निरन्तर विश्वव्यापी प्रक्रियाहरूमा निष्पक्ष क्रम पनि खोजिरहेका छन् ।
आन्तरिक र बाह्य संकटका साथ ग्लोबल–नर्थ देशहरू नवउदारवादी भूमण्डलीकरणबाट अधिक नियन्त्रण र एकाधिकारमा सरेका छन् र क्षेत्रीय युद्ध संकटहरू ठूलो मात्रामा विश्वव्यापी द्वन्द्वमा बढ्न सक्ने सम्भावना छ । संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपियन युनियनले बारम्बार लगाएको आर्थिक, व्यापार र प्राविधिक प्रतिबन्धहरू एक प्रभुत्ववादी संकटकै अभिव्यक्ति हुन् ।
औपनिवेशिक युगमा जस्तै उत्तरका विश्वव्यापी देशहरूले अब प्राकृतिक स्रोतहरूमा एकाधिकार गर्न सक्दैनन् । जनसंहारका हतियार र संचार माध्यमका हिसाबले पनि प्रभुत्ववादी राष्ट्रहरूको एकाधिकार घट्दो क्रममा छ । बाङ्डुङ सम्मेलनमा उठाइएको शान्तिको रक्षाको मुद्दाले नयाँ युगको सन्दर्भमा नयाँ तात्कालिकता र फरक प्रभाव प्रस्तुत गरेको छ । आज अधिक गहन समकालीन द्वन्द्वहरू ५ प्रकारका एकाधिकार संरचनाहरूभित्र आन्तरिक परिवर्तनहरूसँग नजिकबाट सम्बन्धित बनेका छन् । ती हुन्– वित्त, प्रविधि, प्राकृतिक स्रोतहरू, सामूहिक विनाशका हतियारहरू र संचार ।
पहिलो, यस सन्दर्भमा वित्तीय प्रणालीलाई हेरौं, जहाँ आधिपत्य विद्यमान छ तर स्पष्ट रूपमा शिथिल हुन थालेको छ । रेनमिन्बीको अन्तर्राष्ट्रियकरण पहिले नै चलिरहेको छ किनकि चीनले धेरै देशहरूसँगको व्यापार सम्झौतामा आफ्नै मुद्रा प्रयोग गर्छ । रुस–युक्रेन युद्धका बेला संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपियन युनियनले लगाएको आर्थिक प्रतिबन्धले २ धारे तरबार जस्तै काम गरेको छ । अन्य देशलाई हानि पुर्याउँदा उनीहरूले डलर प्रणालीका स्पष्ट कमजोरीहरू पनि उजागर गरेका छन् । वित्तीय आधिपत्यको प्रणाली समाप्त भएको छैन तर यसको वरिपरिको संघर्ष तीव्र हुँदै गइरहेको छ ।
दोस्रो कुरा, अहिलेको अवस्थामा प्राविधिक एकाधिकारको संकट वित्तीय क्षेत्रको भन्दा पनि गम्भीर छ । सेमी कन्डक्टर (चिप्स) र विज्ञान ऐन, २०२२ उत्पादन गर्न अमेरिकाले सहायक प्रोत्साहन सिर्जना गर्नु यसको एक विशिष्ट उदाहरण हो । जब गैरपश्चिमी देशहरूले टेक्नोलोजिकल सफलताहरू हासिल गर्छन् र उनीहरूको स्वायत्ततालाई बलियो बनाउँछन्, ग्लोबल उत्तर देशहरूले ग्लोबल साउथ देशहरूलाई दबाउन, प्रतिबन्ध लगाउन, सीमित गर्न वा विभाजन गर्न आवश्यक कुनै पनि माध्यमको सहारा लिन्छन् । नवउदारवादी भूमण्डलीकरणले थोपेको अव्यवस्थाको प्रक्रिया तीव्र द्वन्द्वको प्रक्रियामा विकसित भइरहेको छ ।
तेस्रो महत्त्वपूर्ण कुरा, ग्लोबल साउथ देशहरूले स्वतन्त्रता प्राप्त गर्ने र आर्थिक स्वायत्तता बढाउँदै जाँदा प्राकृतिक स्रोतहरूमा ग्लोबल नर्थको एकाधिकारमा पनि संकट उत्पन्न भएको छ । बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभप्रति युरोप र अमेरिकाको शत्रुता र प्रतिरोधले औपनिवेशिक युगदेखि स्थापित संसाधन एकाधिकारका लागि अभूतपूर्व चुनौतीहरू प्रतिबिम्बित गर्छ । तसर्थ, चीनले कसरी युरोपेली आधिपत्यभन्दा फरक मोडेल विकास गर्छ र विश्वव्यापी स्तरमा आफ्नो विकास रणनीतिलाई स्पष्ट रूपमा स्पष्ट पार्छ, यो ग्लोबल साउथ देशहरूका लागि पनि एक महत्त्वपूर्ण मुद्दा हो ।
चौथो कुरा, जब सामूहिक विनाशका हतियारहरूको कुरा आउँछ, यसमा एकाधिकार अझै पनि विद्यमान छ । यद्यपि, यो सर्वव्यापी छैन । यसले विश्वव्यापी आणविक संकट र हातहतियारको होडबाजीको नयाँ खतरा निम्त्याएको छ । उत्तर एटलान्टिक सन्धि संगठन (नाटो) र अस्ट्रेलिया–बेलायत–संयुक्त राज्य अमेरिका (एयूकेयूएस) त्रिपक्षीय सम्झौता सामूहिक विनाशका हतियारहरूमा एकाधिकार कायम राख्न र विश्वव्यापी रूपमा नयाँ रणनीतिक ढाँचाहरू स्थापना गर्न डिजाइन गरिएको छ, जसले यस उद्देश्यलाई अगाडि बढाउँछ ।
पाँचौं, संचारको एकाधिकार अझै बलियो छ । समाजवादी व्यवस्थाको पतनपछि ठूला पश्चिमा संचार माध्यमहरूको एकाधिकार कायमै रहेको मात्र होइन, अझ बलियो बन्न गएको छ । टिकटक जस्ता सोसल मिडिया प्लेटफर्मको उदय र अमेरिकी कंग्रेसमा भएको सुनुवाइले अमेरिका र युरोपले मिडियाको एकाधिकारलाई आंशिक रूपमा तोड्न सक्ने कुनै पनि प्रविधिलाई दबाउन सबै उपायहरू प्रयोग गर्ने छन् भन्ने प्रमाणित गर्छ, चाहे त्यो ठूलो राष्ट्रिय मिडिया आउटलेट होस् वा सोसल मिडिया प्लेटफर्म । तथापि, अमेरिका र युरोपद्वारा गठन र स्थापित नयाँ प्रतिबन्धात्मक डिजिटल नीतिहरूले पनि यी क्षेत्रहरूको बढ्दो तनावपूर्ण स्थितिलाई नै प्रकट गर्छन् ।
माथि उल्लिखित सबै परिवर्तनका बीच विश्व अर्थतन्त्रमा एसियाको स्थानको निरन्तर वृद्धि, अफ्रिकी देशहरूमा आर्थिक विकासका लागि नयाँ सम्भावनाहरू, ल्याटिन अमेरिकी देशहरूले स्वतन्त्र विकासको खोजी गर्ने दीर्घकालीन प्रवृत्ति र एक्काइसौं शताब्दीको समाजवादका लहरहरू रोकिएका छैनन् । ३० वर्षअघि समिर अमिनले भनेका थिए, ‘भूमण्डलीकरण व्यवस्था होइन, अव्यवस्था हो र आज यो अव्यवस्था विभिन्न संकटको शृंखलामार्फत द्वन्द्वमा परिणत भइरहेको छ, जसले विश्व शान्ति र विकासका लागि महत्त्वपूर्ण खतरा खडा गरेको छ ।’
एक व्यापक विश्वव्यापी आन्दोलनको रूपमा, ग्लोबल साउथको लक्ष्य एकपक्षीय विकासलाई अगाडि बढाउनु मात्र होइन, यसको उद्देश्य त अधिक न्यायपूर्ण, शान्तिपूर्ण र पर्यावरणअनुकूल विश्व व्यवस्थाको दिशामा काम गर्नु हो । यसका लागि वित्त, प्रविधि, संचार माध्यम, प्राकृतिक स्रोत तथा जनसंहारका हतियारमाथिको एकाधिकार तोड्न र शान्ति सुरक्षाका लागि विश्वव्यापी निःशस्त्रीकरणलाई व्यवस्थित गर्न जरुरी छ ।
यस अर्थमा, ग्लोबल साउथको आन्दोलन दक्षिणको आन्दोलन मात्र होइन बरु विश्वव्यापी सम्बन्धमा परिवर्तनलाई बढावा दिने र मानव सभ्यताको अस्तित्व र विकासका लागि नयाँ सार्वभौमिकताको खोजी गर्ने विश्वव्यापी ब्यापक आन्दोलन हो ।
