X

शिक्षा जीवनको आधार हो तर केवल परीक्षामुखी र पाठ्यपुस्तकमा सीमित ज्ञानले मानिसलाई पूर्ण शिक्षित बनाउँदैन । आधुनिक समाजमा सीप, व्यवहार र जीवनका वास्तविक अवस्थासँग जुध्न सक्ने क्षमता नै शिक्षाको मुख्य मापन बन्दै गएको छ । यही सन्दर्भमा नेपालजस्ता विकासोन्मुख देशमा ‘व्यावहारिक शिक्षा’को खाँचो दिन–प्रतिदिन बढिरहेको छ । विद्यार्थीसँग किताबी ज्ञान कति छ भन्नेभन्दा पनि उनीहरूको व्यवहार, समस्या समाधान गर्ने कौशल, व्यवस्थापन क्षमता, भावनात्मक बुद्धिमत्ता र वास्तविक जीवनमा लागू गर्न सक्ने सिप कति छ भन्ने अधिक महत्त्वपूर्ण तथ्य बन्दै गएको छ ।

नेपालको विद्यालय तथा कलेज शिक्षा दशकौंदेखि मुख्यतः सिद्धान्तमा आधारित रह्यो । कक्षामा सिकाइने विषयवस्तु जीवनका धेरै क्षेत्रसँग मेल नखाने, शिक्षक–विद्यार्थीबीच संवाद र अभ्यासको कमी, पाठ्यक्रममा जीवनोपयोगी सीपलाई न्यून महत्व र मूल्यांकन प्रणाली केवल लेखेर देखाउने क्षमतामा आधारित रहँदा विद्यार्थीहरू कागजी ज्ञानमा मात्र सीमित बन्न पुगे । धेरै विद्यार्थी प्रमाणपत्र त हासिल गर्छन् तर व्यावहारिक जीवनका चुनौती–आर्थिक व्यवस्थापनदेखि लिएर पेसागत प्रतिस्पर्धा, सामाजिक सम्बन्ध व्यवस्थापनदेखि लिएर मानसिक स्वास्थ्यका उतारचढाव–सम्हाल्न कठिनाइ भोग्छन् । यही कारण, अहिले शिक्षाले केवल बुद्धि बढाउन मात्र होइन, व्यवहार सुधार्न र चरित्र निर्माण गर्न पनि सक्षम हुन आवश्यक छ ।

व्यावहारिक शिक्षा भनेको केवल ट्याक्स वा प्राविधिक सिप सिकाउने प्रक्रिया मात्र होइन । यसले विद्यार्थीलाई आत्मअनुशासन, आत्मविश्वास, समूहमा काम गर्ने सिप, नेतृत्व क्षमता, समय व्यवस्थापन, समस्या समाधान गर्ने तरिका, निर्णय लिने क्षमता र भावनात्मक परिपक्वता सिकाउँछ । विद्यालयमा सिकेको कुराले जीवनमा प्रत्यक्ष प्रभाव पार्नुपर्छ भन्ने धारणा शिक्षाको विकसित बुझाइ हो । अहिले विश्वभरको प्रवृत्तिलाई हेर्दा, भविष्यको शिक्षा केवल ज्ञानमा होइन, ‘सिप–व्यवहार–मूल्य’को आधारमा निर्माण हुनुपर्छ ।

कयौं देशहरूले व्यावहारिक शिक्षालाई आधार बनाउँदै उल्लेख्य सफलतासमेत हासिल गरेका छन् । दक्षिण कोरियाले सन् १९९० पछि आफ्नो ‘भविष्यसूचक शिक्षा सुधार’मा प्राविधिक सिपसँगै जीवनोपयोगी शिक्षालाई अनिवार्य गर्दै विद्यालय स्तरमै परियोजनामूलक सिकाइ, समूह कार्य, चरित्र निर्माण र नागरिक चेतनाको अभ्यास सुरु गर्‍यो । आज दक्षिण कोरिया केवल प्रविधिमा मात्रै होइन, कार्य संस्कृतिमा पनि विश्वकै अनुकरणीय देशमध्ये परेको छ । यहाँको शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीलाई विद्यालयमै जिम्मेवारी, समयपालन, अनुशासन र व्यावहारिक समस्या समाधान गर्न प्रेरित गर्छ ।

फिनल्यान्डको शिक्षा प्रणाली पनि व्यावहारिकता र विद्यार्थीको जीवन अनुकूल सिकाइमा आधारित छ । उनीहरूले पाठ्यक्रममा केवल पाठ याद गर्ने होइन, ‘सिक्ने तरिका सिकाउने’ मा जोड दिएका छन् । विद्यार्थीहरूलाई बाल्यकालदेखि नै सहयोगी स्वभाव, संवाद क्षमता, समुदायसँग समायोजन र सानो निर्णय लिने अभ्यास गराइन्छ । शिक्षकहरूलाई व्यापक स्वतन्त्रता दिइन्छ र विद्यार्थीको मूल्यांकन केवल परीक्षाले होइन, दैनिक व्यवहार र वास्तविक क्षमताबाट हुन्छ । त्यसैले फिनल्यान्डका विद्यार्थीहरू मानसिक रूपमा स्वस्थ, सामाजिक व्यवहारमा परिपक्व र जीवनमा सन्तुलन राख्न सक्षम मानिन्छन् ।

जापानको विद्यालय शिक्षा प्रणाली ‘नैतिक’ र ‘व्यावहारिक’ शिक्षामा अत्यन्त बलियो छ । प्राथमिक तहदेखि नै विद्यार्थीहरूले समूहमा बस्ने, सफाइ गर्ने, अनुशासन पालना गर्ने, समुदायसँग घुलमिल हुने, सहयोगी बन्दै जाने सिप सिक्छन् । विद्यालयमै दैनिक रूपमा विद्यार्थीहरूले कक्षाकोठा सफा गर्ने, खाना पकाउने सहयोग गर्ने र समूहगत जिम्मेवारी बाँड्ने संस्कृति विकास हुन्छ । यसको प्रभाव समाजमै देखिन्छ– जापानी समाज अनुशासित, समयपालक, सभ्य र व्यावहारिक छ । उनीहरूको सामाजिक व्यवहार नै देशको विकासको आधार मानिन्छ ।

नेपालले यी देशहरूबाट धेरै सिक्न सक्छ । यद्यपि शिक्षा संरचना, स्रोतसाधन र सामाजिक परिस्थिति फरक भए पनि मूल आत्मा एउटै छ– शिक्षा व्यवहारमा उतारिनुपर्छ । नेपालका विद्यालयमा परियोजनामूलक शिक्षा, स्थानीय समस्यामा आधारित सिकाइ, वित्तीय साक्षरता, भावनात्मक बुद्धिमत्ता, नागरिकता र दायित्वबोध, नेतृत्व र सञ्चार कौशल र प्राविधिक तथा व्यावसायिक सिपको एकीकृत अभ्यास सुरु हुनुपर्छ । शिक्षकलाई केवल पढाउने होइन, ‘मार्गदर्शक’का भूमिकामा तयार पारिनुपर्छ । बच्चाहरूलाई गल्ती गर्न, सिक्न, प्रयोग गर्न र आफैं निर्णय लिन प्रोत्साहन गरिने वातावरण चाहिन्छ ।

शिक्षा मन्त्रालयले धेरै प्रयास गरे पनि व्यावहारिक शिक्षाको पक्ष अझै कमजोर छ । पाठ्यक्रममा केही विषय थपिँदैमा परिवर्तन हुँदैन, त्यसको कार्यान्वयनको संस्कृति विकसित गर्नुपर्छ । विद्यालयहरूलाई स्वतन्त्रता, स्रोत र क्षमता दिनुपर्छ । अभिभावकले पनि व्यावहारिक सिकाइलाई महत्व दिनुपर्छ किनकि केवल अंकले जीवन बनाउँदैन । समाजको सोच, विद्यालयको वातावरण, शिक्षकको भूमिका र सरकारी नीति– सबैले एकसाथ काम गरे मात्र व्यावहारिक शिक्षा मजबुत हुन्छ ।

आजको शिक्षाले भोलिको नागरिक र मानव स्रोत तयार गर्छ । यदि हामी केवल कागजी ज्ञानमा निर्भर रहने हो भने भविष्यका पुस्ता बेरोजगार, असहज, मानसिक रूपमा अस्थिर र सामाजिक रूपमा कमजोर बन्न सक्छन् । तर व्यावहारिक शिक्षा सुदृढ भएमा हामी सक्षम, आत्मविश्वासी, सिर्जनशील, अनुशासित र समाजप्रति जिम्मेवार नागरिक उत्पादन गर्न सक्छौं । नेपालका विद्यालयहरूमा व्यावहारिक शिक्षाको थप विस्तार र प्रभावकारी कार्यान्वयन हुन सकेमा देशको समग्र विकासमा नयाँ गति आउनेछ ।