-विना ज्ञवाली
हरेक चाड पर्वका आ–आफ्नै सांस्कृतिक महत्व हुन्छन् । त्यो आधारमा कुनै पनि पर्वलाई सानो वा ठूलो भनेर व्याख्या गर्नु गलत हुन्छ । तर, मनाउने शैली र भब्यताको आधारमा विजयादशमी वा दशैंलाई हिन्दूधर्मावलम्बीको सबैभन्दा ठूलो पर्व मानिन्छ । घटस्थापनादेखि पूर्णिमासम्म १५ दिन मनाइए पनि यस्को धार्मिक महत्व भने विजयादशमीको दिन अर्थात टिकाको दिनसम्म धेरै रहंदै आएको छ । जातजाती र धार्मिक सम्प्रदाय अनुसार दशैं मनाउने शैली केही मात्रामा फरक फरक भए पनि मान्यवरबाट दशैंको टिका लगाउने, आर्शिवाद लिने र माछा मासु खांदै रमाइलो गर्ने सबै जातजातीको साझा विशेषता हो ।
किम्वदन्तीअनुसार पत्नी सीतालाई रावणले हारेपछि विक्षिप्त बनेका भगवान रामले नवरात्रको उपासना गरेको र त्यो उपसनाबाट शक्ति आर्जन गरि रावण विरुद्धको युद्धमा विजय प्राप्त गरेका थिए । त्यसैले भगवान रामले रावण माथि विजय हासिल गरेको दिनको संझना गर्दै विजयादशमी मनाउन थालिएको हो ।
तर सबैले दशैँमा एकै खाले टीका लगाउँदैनन् । अनि, सबै स्थानमा विजयादशमीदेखि कोजाग्रत पूर्णिमासम्म पाँच दिन नै मान्यजनबाट टीका लगाउने चलन पनि छैन । विभिन्न समुदायले दशैँमा रातो, सेतो, पहेँलो र कालोमा रातो मिसिएको टीका लगाउने गरेका छन् ।
टीकाः ट्रेडमार्क कि आस्थाको प्रतिक ?
दशैँको टीका के हो भन्ने विषयमा संस्कृतिविद्हरूको धारणा एउटै छैन ।
संस्कृतिविद् जगमान गुरूङको भनाइलाई मान्ने हो भने टीका विभिन्न धर्मको ट्रेडमार्क हो, जस्तो निधारमा तेर्सो पारेर तीन धर्का खरानी लगाएको छ भने त्यो शैव हो भन्ने बुझियो। रातो वा सेतो चन्दन लगाएको छ भने वैष्णव भन्ने बुझियो । सिन्दुरको टीका लगाएको छ भने उपासक रहेछ भन्ने बुझियो अनि गाजलजस्तो कालो टीका लगाएको रहेछ भने त्यो तान्त्रिक रहेछ भन्ने बुझियो ।
देवीको उपासना गर्नु भनेकै रजोगुणको उपासना गर्नु भएकाले रातो टीका रजोगुण उपासकहरूले लगाउने संस्कृतिविदद्हरु बताउंछन् ।
त्यस्तै चिन्तन मनन गरेर बस्ने चिन्तकहरूको सप्तगुणी भएकाले उनीहरूले सेतो टीका लगाउने गरेको उनीहरुको भनाइ रहंदै आएको छ ।
दशैँको शुरुवात आश्विन शुक्ल प्रतिपदादेखि हुन्छ । दशैंका नौ दिनलाई नवरात्र वा नवरथा भनिन्छ । प्रतिपदाको देखिनै घर–घरमा जमरा राखे दुर्गा भवानीको नौ रुपको पूजा आराधना गरिन्छ । शक्तिकी देवि दूर्गा प्रसन्न भएमा व्यक्तिमा शक्ति आर्जन हुन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास रहेको छ ।
यहां दशैंको पहिलो दिन अर्थात् घटस्थापनादेखि नै हरेक दिन विशेष दिनको रुपमा रहेका हुन्छन् । हरेक दिन अलग अलग देविदेवताको पूजा गरिन्छ । यहां घटस्थापनादेखि विजयादशमीको टिकाको दिनसम्मको हरेक दिनको महत्व र पूजा गर्ने विधिको बारेमा संक्षेपमा जानकारी दिइएको छ ।
दशैँको पहिलो दिन
प्रतिपदाका दिन जमरा राखि सुरुहुने दशैँको पहिलो दिन धरको सरसफाई गरेर जवँरा राखी दूर्गा भगवतिको पहिलो रुप शैलपुत्रीको पुजा गरिन्छ । जमरा राख्दा सप्तधान छर्ने गरिन्छ । जमराको रस स्वास्थ्यको लागि पनि उपयोगी मानिन्छ ।
शैलपुत्रीको पूजाले धैर्य, शहनशीलता ममता, करुण्यता पाईने र पृथ्वी तत्वको सन्तुलन शरीरमा रहने विश्वांस गरिन्छ । यसदिन पूजन पछि सेतो चिज तथा गाईको घ्यूले वनेको परिकार चढाउनाले रोगबाट मुक्ति मिल्ने मान्यताच रहंदै आएको छ ।
दोस्रो दिन
दशैँको दोस्रो दिन ब्रह्मचारिणीको पूजन गर्ने गरिन्छ । ब्रह्मचारिणी देवीले पूर्वकालमा फल–फूल खाएर घोर तपश्या गरेर शिव भगवानलाई पतिरुपमा वरण गरेकी थिइन् । ब्रह्मचारिणी शक्तिको पूजाले ब्रह्मज्ञान, सत्चरित्र तथा जल तत्वको सन्तुलन शरीरमा भई शरिरका बिकार नष्ट हुने विश्वांस गरिन्छ । पूजा पछि चीनी मिश्री र पञ्चामृत प्रसाद चढाउनुको साथै ब्राम्हण र गरिबलाई दान गर्नाले दिर्घायू हुने मानिन्छ ।
तेस्रो दिन
नवरात्रको तेस्रो दिन चन्द्रघण्टा नामले दूर्गा माताको पूजा गरिन्छ । देवीको मस्तिकमा चन्द्राकार घण्ट भएकोले उनलाई चन्द्रघण्टा भनिएको हो । चन्द्राघण्टा देविलाई बिर रसको शक्तिको स्रोत मानिन्छ । त्यसैले चन्द्रघण्टा देवीको आर्शिवाद प्राप्त भएमा मानिस शुरबीर हुन्छ भन्ने धार्मिक मान्यता रहंदै आएको छ । यसदिन पनि पूजा पछि दूधवाट बनेको पदार्थ प्रसाद लगाउनाले सम्पूर्ण दुख नासहुने मानिएको छ ।
चौथो दिन
नवरात्रको चौथो दिन भगवतीको कूष्माण्डा देवीको पूजा गरिन्छ । दुर्गा माताको निवास सूर्य मण्लमा रहेको र सेतो कुभिण्डोको जस्तो रुपभएका कारण यिनलाई कूष्माण्डा भनिएको हो । पूजापछि माल पूवाको प्रसाद चढाउँने र बाँढेर खानाले बुद्धि दिमाग तिब्रहुने भनिएको छ ।
पाँचौ दिन
पाँचौ दिन स्कन्दमाताको पूजा गरिन्छ । स्कन्दमाता देवताहरुका पनि सेनापति कार्तिकेय कुमारकी माता भएकाले स्कन्दमाता भनिएको हो । स्कन्दमाताको पूजा गर्नाले बच्चाहरुको संरक्षण हुने, उनीहरु ज्ञानी र तिक्ष्ण बुद्धीको हुने विश्वांस गरिन्छ । विजयादशमीको पाँचौ दिन स्कन्दमाताताको पूजा गर्नाले काम, क्रोध, लोभ मोह शान्त हुने मानिन्छ । स्कन्दमाताको पूजाले आकाश तत्वको सन्तुलन हुन्छ । यसदिन देवीलाई केराको भोग लगाउने चलन छ ।
छैठौँ दिन
नवरात्रको छैठौँ दिन दूर्गाको कात्यायनी रुपको पूजा गरिन्छ । अशुरहरुका राजा महिषासुरको आतंकले अक्रान्त पृथ्वीको संरक्षणको लागि महर्षि कात्यायनको घरमा उत्पत्ती भएकी देवीको नाम कात्यायनी रहेको हो । भगवान कृष्ण पति पाउन गोपिनीहरुले यिनै देवी कात्यायानी भगवतीको पूजा गरेका थिए । किनकी कात्यानीको पूजा गरे कन्याहरुले आफूले चाहेको बर पाउने कुराको उल्लेख छ । माता कात्यायनीको पूजा गर्नाले भवन, भूमि, ऐश्वर्य मिल्ने हुन्छ भनिएको छ । कात्यायनीको पूजाले समस्त मानसिक , दैविक, दैहिक कष्ट नाश हुने र घरमा सुख, शान्ति प्राप्त हुने विश्वास रहीआएको छ ।
सातौँ दिन
नवरात्रीको सातौं दिन कालरात्री देवीको पूजा आरधना गर्ने गरिन्छ । कालोस्वरुप भएकाकारण कालरत्री भनिएको हो । शास्त्रमा कालरात्रीको स्वरुपको स्मरण मात्रले दुष्ट दैत्य, दानव, राक्षस, भूत–प्रेत सबै भय शान्त हुन्छ । कालरात्रीको पूजा आराधनाले मनुष्यको अज्ञान, अन्धकार आदि नष्ट हुने मानिन्छ । यसदिन घर तथा कोट घरमा फूलपाती पनि भित्राउने गरिन्छ ।
सप्तमीको दिन फूल पातीस्वरुप केरा, दारिम, धान हलेदो, माने, कर्चुर, वेल, अशोक, र जयन्ती नौ प्रकारका बस्तुहरु लाई बाजा बजाउँदै विधिवत लगेर घर भित्र अथवा कोट मन्दिर हरुमा भित्रयाइन्छ ।
आठौँ दिन
नवरात्रको आठौँ दिन महागौरीको आरधना गरिन्छ । यसदिनलाई महाअष्टमी पनि भनिन्छ । महागौरी आठ वर्षको उमेरमै कठोर तपश्यामा लिन हुदा शरीर कालो भएको थियो र साक्षात् शिवले गंगा जलद्वारा स्नान गराएपछि यिनको शरीर गोरो भएका कारण महागौरि भनिएको हो । यस दिन आफ्ना कुलदेवी कोत घरमा वलि पनि दिने प्रचलन छ ।
बलीभनेको मनुष्यमा रहेको काम, क्रोध लोभ, मोह अहंकर रुपी पशुलाई भगवतीको चरणमा अर्पण गर्नु भनिन्छ । यस दिन देवीको बाहन सिंहलाई विधिवत पूजा गर्ने र हात हतियारहरुको पूजा गर्ने पनि प्रचलन रहेको छ । महागौरिको पूजाको दिन नरिवलको प्रसाद बांडेर खानाले मनोकांक्षा पुराहुने विश्वास छ ।
नवौँ दिन
नवरात्रको नवौं दिन भगवती दूर्गाको सिद्धिदात्री स्वरुपको पूजा गरिन्छ । त्यसक्रममा कलपूर्जा, हातहतियारहरू तथा सवारीका साधनहरूको पूजा तथा विश्वकर्माको पूजा गरिन्छ । यस दिन अरू पूजाको अतिरिक्त विशेष गरी दुई वर्षदेखि दस वर्षसम्मका नव कन्याहरूको पनि पूजाआजा गर्ने गरिन्छ । सिद्धिदात्रीको पूजाले मनको अहंकार मेटिन्छ भनिएको छ ।
यसै दिन पूजन पश्चात् देवीलाई सम्पूर्ण प्रकारको अन्न तथा हलुवा, चना, पुरी, खीर, आदिका व्यञ्जनको भोग लगाएर गरीब दुखीलाई बाँट्नाले सबै प्रकारका कष्टको निवारण हुने बताइन्छ ।
दशौँ दिन
दशौँ दिनलाई दशैँ भनिन्छ । नौ दिनसम्म गरेको पूजामा कुनै त्रुटि भयो कि भनी त्यसलाई पूरा गर्न राता अक्षताका तीन थुप्रा बनाई मध्यमा अपराजिता देवी दाँया जया देवी र वाँया विजया देवीको यथाशक्ति पूजा र जमराको पूजा गरी अनि भगवती दूर्गा पितृ अन्य देवीदेवता चढाई त्यो टीका प्रसाद आफुभन्दा ठुलाको हातबाट थाप्ने चलन रहेको छ ।
मान्यजनको अशीर्वादले कसैले पनि आफु माथि दमन (विजय) गर्न सक्दैन भन्ने धार्मिक विश्वास छ । टीका लगाउँदा आशिष दिने मन्त्र यस्तो छ ः
आयू द्रोणसुते श्रीयो दशरथे शत्रुक्षयं राघवे ।
ऐश्वर्यं नहुषे गतिश्च पवने मानञ्च दुर्योेधने ।
दानं सूर्यसुते बलं हलधरे सत्यञ्च कुन्तीसुते ।
विज्ञानं विदुरे भवन्तु भवतां कीर्तिश्च नारायणे ।।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies