–ख्याम नारायण मानन्धर
छोटकरीमा पूँजी बजार भनेको त्यस्तो बजार हो, जहाँ कुनै पनि रजिष्टर्ड कम्पनी वा सरकारको आवश्यकताका आधारमा जारी भएका सेयर, डिवेन्चर, वोण्ड, म्युचुअल फण्ड, ट्रेजरी बिल, ऋण पत्रलाई धितोपत्र बोर्डको सहकार्यमा ब्रोकर कम्पनीहरुमार्फत संस्थागत वा व्यक्तिगतरुपमा खरिद बिक्री गरिन्छ । पूँजी बजारमा पूँजी उपलब्ध गराउने पक्ष (धितो पत्र तथा ऋण पत्र खरिद गर्ने पक्ष) लाई लगानीकर्ता भनिन्छ । लगानीकर्ताले लगानी गरेवापत संवन्धित कम्पनीहरुको आर्थिक अवस्थाका आधारमा ब्याज तथा लाभांश प्राप्त गर्ने गर्दछन ।
प्राथमिक र दोस्रो बजार गरी पूँजी बजार दुई प्रकारका हुन्छन । प्राथमिक बजारमा कम्पनीले कानुनी प्रक्रिया पुर्याएर नियमन निकायको स्वीकृतिमा लगानीकर्तालाई धितो पत्र खरिद गर्न आव्हान गर्दछ । जसलाई हामीले आई.पि.ओ. र एफ.पि.ओ. भनिन्छ ।
आई.पि.ओ भन्नाले कम्पनीको प्रबन्ध पत्र र नियमावलीको क्षेत्राधिकार भित्र रहेर तोकिएको शेयर संख्यालाई बजारमा लगानीकर्ताहरुका बिच सो कम्पनीको वित्तीय विवरणलाई मूल्याङकन गरी स्वेच्छाले लगानी गर्न गरिएको आव्हन पत्र जारी गरिएको ईच्छा पत्र हो । यस्तो आव्हान पत्रमा लगानीकर्ताले प्रक्रिया पुरा गरी तोकिएको समय अवधि भित्र तोकिएको मात्रामा मात्र लगानी गर्न सक्छन् । यसै गरी एफ.पि.ओ.भन्नाले विद्यमान अवस्थामा चालु कम्पनीले कम्पनीको व्यावसायिक विस्तार वा अन्य प्रयोजनका लागि आवश्यक पूँजी संकलन गर्न हाल भैरहेका लगानीकर्ताहरुको बीचबाट नै थप रकम संकलन गर्न आवश्यक ठाने सबै प्रक्रिया पुरा गरी गरिएको आव्हन हो, यसमा मौजुदा लगानीकर्ताभन्दा बाहिरका लगानीकर्ताले पूँजी लगानी गर्न सक्दैनन् ।
यसै गरी दोस्रो बजारमा लगानी गर्ने धितो पत्र बोर्डमा सूचिकृत कम्पनीहरुको शेयर आफू आवद्ध ब्रोकर कम्पनीमार्फत चाहिएको कम्पनीको शेयर (धितो पत्र) किन्ने वा बेच्ने काम गर्न सकिन्छ । यसको लागि लगानीकर्ताहरुको बैंक खाता, डिम्याट वा शेयर खाता, ब्रोकर कम्नीसँग खोलिएको खाता र सबैमा कारोवार गर्न योग्य अवस्थामा मात्र शेयर खरिद बिक्री गर्न सकिन्छ । यस्तो कारोबारका लागि सबै कम्पनीहरु नेप्से अर्थात धितोपत्र बोर्डमा सूचिकृत भएको हुनुपर्दछ । तर कम्पनी मर्जरको अवस्थामा वा धितोपत्र बोर्डले कारण खुलाई कारोवार रोक्का रहेको अवस्थामा भने त्यस्ता कम्पनीहरुको शेयर खरिद बिक्री गर्न सकिदैन ।
शेयर बजार जोखिमको क्षेत्र हो । जहाँ बजार हल्ला, कसैको उक्साहट वा सो सम्बन्धि अधिक जानकारी बिना लगानी गर्नु बित्तीय जोखिम निम्त्याउनु हो ।
शेयरबजारमा विशेषतः दुई थरिका लगानीकर्ताहरु हुन्छन । पहिलो त्चबमभच –(अल्पकालिन लगानी कर्ता) अर्को दिर्घकालिन लगानी कर्ता । पूँजी बजारमा छिर्ने लगानीकर्ताहरु अधिकांश आई.पि.ओ.मा लगानी गर्दै यसका अन्य आयामहरुमा बुझेकाहरु हुन्छन् । कतिपय अध्ययान÷अध्यापन पेशामा लागेका बौद्धिक क्षेत्रकाहरु पनि हुन्छन । नेपालको शेयर बजारमा बैंकिङ्ग (बैंक, बिकास बैंक, फाईनान्स तथा लघुवित्त), बीमा (जीवन, निर्जीवन तथा पुर्नबीमा), हाईड्रोपावर, ऋण पत्र, म्युचुअल फण्ड, ईन्भेष्टमेन्ट कम्पनी, उत्पादन, होटेल तथा पर्यटन आदी क्षेत्रहरुका कम्पनीहरु सूचिकृत रहेका छन् ।
नेपालको शेयर बजारको ईतिहास वि.स. १९९४मा बिराटनगर जुट मिल्स र नेपाल बैंक लि.ले सर्वसाधारणलाई शेयर जारी गरे पछि शुरु भएको हो । वि.स.२०२१मा कम्पनी ऐन तथा वि.स.२०३३मा धितोपत्र खरीदबिक्री केन्द्रको नामबाट सेक्युरिटी एक्चेञ्ज सेन्टरको स्थापना भए पछि विधिवतरुपमा नेपालमा पंूजीबजारको सुरुवात भएको पाईन्छ । धितोपत्र कारोवार ऐन २०४० र संशोधन ऐन २०५०मा नेपालमा धितोपत्र बोर्डको स्थापना भएको हो ।
जसले पूँजी बजारलाई नियमन गरी नेप्सेमा सूचिकृत गर्ने गरेको पाईन्छ । शेयरबजार बिगतको सिमित साधन, श्रोत र दक्ष जनशक्तिको अभावमा अस्तब्यस्त अवस्थामा थियो । विश्व पूँजीबजारमा आएको परिवर्तन विशेषतः भारतिय पूँजीबजारको प्रत्यक्ष प्रभाव नेपालको पूँजीबजारमा पनि पर्ने हुनाले समयअनुसार पूँजी बजार आधुनिकतातर्फ अग्रसर भएको छ । अबको पुँजीबजार अझ थप परिपक्क र समय सापेक्ष रहनु पर्ने देखिन्छ ।
लगानीकर्ताको हिसाबले विगतका ईतिहास सिमित व्यक्तिहरुको काबु रहेको र उनीहरुकै ईच्छा र अवश्यकताले बजार निर्धारण गर्ने गर्दथ्यो । तथापी हालको अवस्थामा पनि कहीँ कतै त्यस्ता मजवुद लगानीकर्ताहरुको हावी रहँदै गर्दा राष्ट्र बैंकको मौद्रिक नीतिका कारण बजारमा अनपेक्षित रुपमा प्रभाव परेको देखिन्छ । ठूला लगानीकर्ताहरुमा प्रत्यक्ष असर पर्ने १२ करोडको समय सिमाले वर्तमान बजारलाई धरापमा पार्ने अवस्था थियो, जुन जन अपेक्षित थिएन । अधिकांश साना लगानीकर्ताले वर्तमान पूँजीबजारबाट अरबौं गुमाएको अवस्था छ भने राज्यले पनि ठूलो मात्रामा कर आम्दानीलाई गुमाउनु परेको देखिन्छ ।
पूँजी बजारमा भएको स–साना लगानीकर्ताहरुको लगानी सुरक्षित गर्ने जिम्मेवारी र दायित्वमा राज्यको महत्वपुर्ण भुमिका रहेको हुन्छ । नेपाली पुँजी बजारमा लाखौं लगानीकर्ताहरुको आगमनले प्रतिस्पर्धालाई थप दरिलो बनाउँदै गर्दा यसै क्षेत्रमा आउने बजार समाचारहरु, नेपाल राष्ट्र बैंकको यस सम्बन्धी नीति नियम, सरकारको धारणा र बैंक तथा बित्तिय क्षेहरुको यस प्रतिको लगानी महत्वपूर्ण मानिन्छ ।
कोभिड १९ ले नेपालको मात्र नभएर बिश्व अर्थ तन्त्रको हरेक क्षेत्र प्रभावित हुँदा नेपालको पूँजीबजारलाई भने खासै असर गरेन तर झन खुम्चिएको अर्थतन्त्रलाई चलायमान गराउँदै आम नेपाली जन–मानसमा यसको महत्वलाई उजागर बनायो र थोरै थोरै पूँजी संकलन गर्दै शेयरमा लगानी गर्नु पर्छ भन्ने मानसिकतालाई स्थापित समेत गरायो । तर पनि नेपालको अर्थ व्यवस्था शिथिल रहेको बेला शेयर बजारमा लगानीको उत्साह अस्वभाविक वा बे–मौसमी बाजा हो भन्ने टिप्पणीहरु पनि बजारमा आएका छन् ।
तर देशकै अर्थतन्त्रको हिस्साभन्दा बढि पूँजीबजारको रकमले प्रतिस्थापित गर्दा वर्तमान पूँजीबजारलाई अस्वभाविक भन्न मिल्दैन । तर पनि राज्यको मौनता, राष्ट्र बैंकको मौद्धिक नीति साथै सिमित पहुँचवालाहरुबाट सामाजिक सञ्जाल, मिडिया खबर लगायत अन्य बजार हल्लाका आधारमा यस क्षेत्रमा लागेका वा लाग्ने तयारीमा भएका स–साना लगानीकर्ताहरुलाई भने हतोत्साहित बनाएको छ । तर पूँजीबजारमा अबसरको पहिचान र धैयता सबैभन्दा महत्वपूर्ण हुन्छ ।
Kamalpokhari, Kathmandu
Phone : 01-5326366, 01-5328298
Mobile : 9841293261, 9841206411
Email : madhyanhadaily59@gmail.com
सूचना विभाग दर्ता नं. : 807/074/075
© 2024 मध्यान्ह सर्वाधिकार सुरक्षित | Managed by Bent Ray Technologies