लोकतन्त्र आज विश्वभर सबैभन्दा बढी बहस र प्रयोगमा आएको शासन पद्धति हो । यसको मूल सार ‘जनताको शासन जनताकै हातमा’ भन्ने धारणामा आधारित छ । तर समय, समाज, आर्थिक संरचना, राजनीतिक चेतना र सांस्कृतिक पृष्ठभूमि अनुसार लोकतन्त्रको स्वरूप विभिन्न देशमा फरक–फरक रूपमा विकसित भएको छ । लोकतन्त्र स्थिर र निश्चित ढाँचामा सीमित हुँदैन; यो परिवर्तनशील, अनुकूलनशील र प्रयोगशील चरित्र बोकेको प्रणाली हो । त्यसैले लोकतन्त्रको स्वरूप बुझ्दा त्यसका विचार, मूल्य, संस्था, प्रक्रिया र अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासलाई एकैसाथ विश्लेषण गर्नु आवश्यक हुन्छ ।

लोकतन्त्रको आधारभूत स्वरूप प्रतिनिधिमूलक शासन प्रणालीमा आधारित हुन्छ । नागरिकहरूले निर्वाचनमार्फत आफ्ना प्रतिनिधि छान्छन्, ती प्रतिनिधिहरूले कानुन बनाउँछन्, सरकार गठन गर्छन् र शासन सञ्चालन गर्छन् । तर प्रतिनिधिमूलक लोकतन्त्र मात्र नै लोकतन्त्रको सम्पूर्ण स्वरूप होइन । राजनीतिक अधिकारसँगै नागरिक स्वतन्त्रता, कानूनी समानता, प्रेस स्वतन्त्रता, न्यायालयको स्वतन्त्रता, संघीय संरचना, स्थानीय शासन, उत्तरदायित्व, पारदर्शिता र सहभागी प्रक्रियाहरू मिलेर आधुनिक लोकतन्त्रको व्यापक स्वरूप बनाएका छन् ।

आजको लोकतन्त्र शक्ति विभाजनको सिद्धान्तमा उभिएको छ । विधायिका, कार्यपालिका र न्यायपालिकाबिच सन्तुलन र नियन्त्रण रहन्छ । जसले राज्यसत्तालाई निरंकुश बन्नबाट रोक्छ । शक्ति विकेन्द्रीकरण र स्थानीय तहमा अधिकार प्रत्यायोजन लोकतन्त्रको अर्को महत्वपूर्ण स्वरूप हो । स्थानीय तहलाई बलियो नबनाई लोकतन्त्र गहिरो हुन सक्दैन भन्ने मान्यता विश्वभर स्वीकृत छ । स्थानीय सरकार मानिसको घर आँगनसम्म शासन उपस्थित गराउने आधार भएकाले सेवा वितरण, विकास, नागरिक सहभागिता र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई बलियो बनाउँछ ।

लोकतन्त्रको अर्को महत्वपूर्ण स्वरूप नागरिक अधिकार र स्वतन्त्रताको संरक्षण हो । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, प्रेस स्वतन्त्रता, धर्म स्वतन्त्रता, संघ–स्वतन्त्रता, समानताको हक जस्ता अधिकारहरू सुनिश्चित नभए लोकतन्त्रको आत्मा नै कमजोर हुन्छ । साथै, राज्यका सबै नागरिकलाई समान अवसर र न्याय प्राप्त हुने वातावरण लोकतन्त्रको मूल मूल्य हो । कमजोर, दलित, महिला, अल्पसंख्यक, अपांगता भएका व्यक्ति लगायत विविध समूहको समावेशी सहभागिता नभए लोकतन्त्र एक खाले प्रभुत्ववादी संरचनामा परिणत हुन सक्छ ।

विश्वका विभिन्न लोकतान्त्रिक अभ्यासहरूले लोकतन्त्रको स्वरूप कस्तो हुन सक्छ भन्ने विविध उदाहरण प्रस्तुत गर्छन् । नर्वे, डेनमार्क, स्विडेन जस्ता उत्तर युरोपेली देशहरूले सामाजिक लोकतन्त्रको सफल अभ्यास देखाएका छन् । यहाँ लोकतन्त्र केवल राजनीतिक अधिकारमा सीमित नभई सामाजिक सुरक्षासँग घनिष्ठ रूपमा जोडिएको छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, सामाजिक सुरक्षा, श्रम अधिकार, समानता र कल्याणकारी राज्यको प्रभावकारी कार्यान्वयनले यी देशको लोकतन्त्र सहभागी र नागरिक–केन्द्रित बनेको छ ।

अमेरिकी लोकतन्त्र विशेष प्रकारको उदाहरण हो । संघीय संरचना, शक्तिशाली स्वतन्त्र प्रेस, निर्वाचन प्रणाली, कार्यपालिकामा व्यापक शक्ति, नागरिक स्वतन्त्रताको संरक्षण र शक्तिशाली न्यायिक प्रणालीले अमेरिकी लोकतन्त्रलाई विशिष्ट बनाएको छ । यद्यपि, यहाँ जातीय विभाजन, आर्थिक असमानता र राजनीतिक ध्रुवीकरणजस्ता चुनौतीहरू पनि छन् । यी चुनौतीहरूले लोकतन्त्र केवल सफलताको कथा मात्र होइन, निरन्तर सुधार र समस्यासँगको संघर्ष पनि हो भन्ने संकेत दिन्छन् ।

भारत विश्वकै सबैभन्दा ठूलो लोकतन्त्रको रूपमा चिनिन्छ । विशाल भूगोल, सांस्कृतिक विविधता, भाषिक भिन्नता, धर्म र जातीय विभाजनबिच पनि लोकतन्त्र टिकाएको भारतले बहुदलवादबारे महत्वपूर्ण सिकाइ दिन्छ । भारतमा शक्तिशाली निर्वाचन आयोग, स्वतन्त्र न्यायपालिका र संघीय संरचना लोकतन्त्रको आधार हुन् । तर धार्मिक विभाजन, जातीय तनाव र राजनीतिक ध्रुवीकरणजस्ता चुनौतीहरूले भारतीय लोकतन्त्र निरन्तर परीक्षणमा छ भन्ने देखाउँछन् ।

नेपालजस्ता मुलुकका लागि भारतीय र युरोपेली लोकतान्त्रिक अभ्यासले सन्देश दिन्छ कि लोकतन्त्रले विविधता व्यवस्थापन गर्नुपर्छ, स्थानीय तहलाई सशक्त बनाउनुपर्छ, न्यायिक स्वतन्त्रता सुरक्षित गर्नुपर्छ र नागरिक अधिकारलाई व्यवहारमै लागू गर्नुपर्छ । नेपालले २०६२÷६३ पछि समावेशी–संघीय लोकतान्त्रिक व्यवस्थाको मार्ग समातेको छ । प्रतिनिधिमूलक संरचना, समानुपातिक समावेशी व्यवस्था, स्थानीय तहको विस्तार, नागरिक अधिकारको प्रत्याभूति र बहुदलवादलाई स्विकार्नु नेपालको आधुनिक लोकतन्त्रको स्वरूप हो । तर यो स्वरूप अझै संस्थागत, परिपक्व र विश्वसनीय बन्न बाँकी छ । राजनीतिक अस्थिरता, दलभित्रको नेतावादीकरण, राज्य संस्थामा प्रभाव जमाउन खोज्ने प्रवृत्ति, भ्रष्टाचार, ढिलो न्याय, कमजोर सेवा वितरण जस्ता चुनौतीहरूले लोकतन्त्रलाई कतिपय अवस्थामा औपचारिक र सीमित बनाइदिन्छन् ।

लोकतन्त्रको स्वरूप सफल बनाउन न्यायिक स्वतन्त्रता अत्यन्त महत्वपूर्ण हुन्छ । न्यायालय राजनीतिक हस्तक्षेपबाट मुक्त रहेन भने नागरिकको अधिकार रक्षा हुन सक्दैन । अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवले देखाउँछ– जर्मनी, क्यानडा, जापान जस्ता देशमा न्यायिक स्वतन्त्रता अत्यन्त बलियो छ, जसले राज्यमा विधिको शासनलाई मजबुत बनाएको छ । नागरिकले राज्यसँग भरोसा राख्न, व्यवसाय सञ्चालन, लगानी सुरक्षा, मानवअधिकार सुनिश्चितता र राजनीतिक स्थायित्वका लागि न्यायपालिकाको स्वच्छता निर्णायक भूमिका खेल्छ ।

लोकतन्त्रको अर्को स्वरूप सक्रिय नागरिक सहभागितामा निर्भर हुन्छ । नागरिक मात्र मतदाता होइनन्; उनीहरू नीति निर्माणका सहभागी, सरकारको मूल्यांकनकर्ता र सामाजिक उत्तरदायित्वका वाहक पनि हुन् । अमेरिका, जर्मनी, बेलायत, स्विडेन जस्ता मुलुकमा नागरिक आन्दोलन, सामाजिक संगठन, नागरिक निगरानी समूह, अनुसन्धान संस्थान, स्वतन्त्र मिडियाले लोकतन्त्रलाई चुस्त–दुरुस्त राखेका छन् ।

मिडिया लोकतन्त्रको मेरुदण्ड मानिन्छ । स्वतन्त्र र जिम्मेवार मिडियाले राज्यसत्ता, राजनीतिक दल, निजी क्षेत्र र व्यक्तिहरूलाई उत्तरदायी बनाउँछ । दक्षिण कोरिया, ताइवान, नर्वे जस्ता मुलुकमा मिडियाको व्यावसायिकता र स्वतन्त्रताले लोकतन्त्र सुदृढ बनेको छ । नेपालमा पनि मिडियाले लोकतन्त्रको विकासमा भूमिका खेलेको छ, तर दलगत प्रभाव, आर्थिक निर्भरताको समस्या र सामाजिक मिडियाको दुरुपयोगले चुनौती थपिरहेका छन् ।

लोकतन्त्रको स्वरूप अझै विकसित हुँदै जाने प्रक्रियामा छ । डिजिटल युगमा लोकतन्त्रको अभ्यास बदलिँदै छ । गलत सूचना, सामाजिक विभाजन, साइबर सुरक्षाको खतरा, हेट स्पिच जस्ता चुनौतीहरूले विश्वभर लोकतन्त्रलाई नयाँ परीक्षणमा ल्याएका छन् । यी चुनौती समाधान नगरे लोकतन्त्र कमजोर पर्न सक्छ । तर प्राविधिक–सूचना प्रगतिले नागरिकलाई बढी जान्ने, बुझ्ने र निर्णय प्रक्रियामा सहभागी हुने अवसर पनि दिएको छ ।

लोकतन्त्रको स्वरूप कुनै देशमा स्थायी भएर बस्दैन । लोकतन्त्र निरन्तर आलोचनाबाट सुदृढ हुन्छ, सहभागिताबाट विकसित हुन्छ र संस्थाकरणबाट टिकाउ बन्छ । अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यासहरूबाट सिक्दा एउटै कुरा प्रस्ट हुन्छ– लोकतन्त्र टिकाउन राजनीतिक इच्छाशक्ति, नागरिक चेतना, स्वतन्त्र संस्था, पारदर्शिता, समानता र न्याय अत्यावश्यक छन् । लोकतन्त्र केवल प्रणाली होइन; संस्कार, मूल्य र व्यवहार पनि हो ।

लोकतन्त्रको स्वरूप त्यति बेला मात्र बलियो हुन्छ, जब राज्य नागरिकका लागि हुन्छ, नेतृत्व उत्तरदायी हुन्छ, न्याय समान रूपमा बाँडिन्छ र प्रत्येक व्यक्तिले आफू–आफ्नो आवाज सुनेको महसुस गर्छ । यही विश्वास र अभ्यास नै लोकतन्त्रलाई उसको वास्तविक, सशक्त र मानवीय स्वरूपमा उभ्याउने प्रमुख आधार हो ।