–सी. बी. बस्याल
नेपाल जलस्रोतको दृष्टिकोणले एक अत्यन्तै समृद्ध राष्ट्र हो । यहाँ हजारौँ नदी, ताल तथा हिमनदीहरू छन्, जसले जलविद्युत् उत्पादनदेखि सिँचाइ, पर्यटन र वातावरणीय सन्तुलनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन् । नेपालका प्राकृतिक स्रोतहरूको उचित प्रयोग गर्न सकियो भने देशको आर्थिक समृद्धिमा ठूलो योगदान हुनसक्छ । यद्यपि, जलस्रोतको उच्च सम्भावनालाई सदुपयोग गर्न नीति तथा योजना बनाई दिगो विकासको मार्ग अवलम्बन गर्नु अपरिहार्य देखिन्छ ।
नेपालमा करिब ६ हजारभन्दा बढी साना–ठूला नदीहरू रहेका छन् । यी नदीहरू तीन ठूला जलाधार क्षेत्रहरूमा बाँडिएका छन्– कोसी, गण्डकी र कर्णाली । हिमालयको हिउँ पग्लिएर बग्ने नदीहरू वर्षभरि नै बहावयुक्त हुने हुँदा जलविद्युत् उत्पादनका लागि अत्यन्त उपयोगी छन् । नेपालमा हालसम्म अनुमानित ८३ हजार मेगावाट विद्युत् उत्पादनको क्षमता रहेको बताइन्छ, जसमध्ये करिब ४२ हजार मेगावाट व्यावसायिक रूपमा सम्भव छ । तर, हालसम्म जम्मा केही हजार मेगावाट मात्र उत्पादन भइरहेको छ, जुन नेपालका जलस्रोत सम्भावनाको तुलनामा निकै न्यून हो ।
जलविद्युत् उत्पादनलाई प्रवद्र्धन गर्न नेपाल सरकारले विभिन्न योजनाहरू अघि सारेको छ । जलविद्युत् उत्पादनमा निजी क्षेत्र, सहकारी तथा अन्तर्राष्ट्रिय लगानी आकर्षित गर्न पहल गरिँदै आएको छ । माथिल्लो तामाकोसी, बुढी गण्डकी, अरुण, माथिल्लो त्रिशूली र कर्णाली कोरिडोरजस्ता परियोजनाहरू नेपालका ऊर्जा सम्भावनालाई व्यावहारिक रूप दिने महत्वपूर्ण कोसिसहरूमध्ये पर्दछन् ।
नेपालले जलविद्युत् उत्पादन बढाएर ऊर्जा निर्यात गर्ने अवसरसमेत राख्छ । भारत, चीनजस्ता छिमेकी मुलुकहरूमा विद्युत्को ठूलो माग छ । नेपालले यदि विद्युत् उत्पादनलाई व्यावसायिकरूपमा अगाडि बढाउन सक्यो भने निर्यातमार्फत ठूलो आर्थिक लाभ लिन सक्छ । हालैका वर्षहरूमा भारतसँग ऊर्जा व्यापारसम्बन्धी सम्झौता भएका छन् र नेपालले सीमित मात्रामा भए पनि भारतलाई विद्युत् निर्यात गरिरहेको छ । भविष्यमा चीनसँग पनि यस्ता समझदारीहरू गर्न सकियो भने नेपालको ऊर्जा निर्यात थप बृद्धि हुन सक्छ ।
जलविद्युत्का अतिरिक्त नेपालमा जलस्रोत पर्यटनको पनि ठूलो सम्भावना छ । नेपालका नदीहरूमा र्याफ्टिङ, कायाकिङ, फिसिङ र जलयात्रा जस्ता गतिविधिहरू गर्न सकिन्छ । विशेषगरी त्रिशूली, भोटेकोसी, सेती र कर्णाली नदी र्याफ्टिङका लागि विश्व स्तरमा प्रसिद्ध छन् । यदि जलपर्यटन प्रवद्र्धन गर्न आवश्यक पूर्वाधार निर्माण गरियो भने नेपालले पर्यटनबाट राम्रो आम्दानी गर्न सक्छ ।
जलस्रोत कृषि क्षेत्रका लागि पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । नेपालको कुल जनसंख्याको झन्डै ६० प्रतिशत हिस्सा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषि व्यवसायमा आश्रित छ । पर्याप्त सिँचाइ सुविधा भएमा कृषिको उत्पादनशीलता उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि गर्न सकिन्छ । नेपालमा हालका अधिकांश किसानहरू वर्षा जलमा निर्भर रहनुपर्ने बाध्यता छ । देशभरिका जलाशय, ताल, र नदीहरूको उचित व्यवस्थापन गरी सिँचाइ प्रणाली विस्तार गर्न सकियो भने नेपालको कृषि उत्पादन दोब्बर वा तेब्बर वृद्धि हुनसक्छ ।
नेपालमा जलस्रोत व्यवस्थापनको ठूलो चुनौती पनि छ । बाढी, पहिरो, नदी कटानजस्ता समस्याहरूले जलस्रोत विकासमा अवरोध पुर्याइरहेका छन् । जलस्रोतको सही व्यवस्थापन नभएमा बाढीले हरेक वर्ष ठूलो धनजनको क्षति पुर्याइरहेको छ । नेपाल सरकारले दिगो जलस्रोत व्यवस्थापनका लागि प्रभावकारी नीतिहरू लागू गर्न आवश्यक देखिन्छ । जलस्रोत नेपालका लागि समृद्धिको मेरुदण्ड बन्न सक्ने सम्भावना राख्छ । यसका लागि दीर्घकालीन योजना, वैज्ञानिक व्यवस्थापन तथा व्यावसायिक दृष्टिकोण आवश्यक छ ।
यद्यपि, नेपालमा जलस्रोतको विकास सम्भावना यति मात्र सीमित छैन । जलविद्युत्, पर्यटन, सिँचाइ र वातावरणीय सन्तुलन बाहेक जलस्रोतबाट थप विविध फाइदाहरू लिन सकिन्छ । जलस्रोतको सही व्यवस्थापनले भविष्यमा स्वच्छ खानेपानीको पहुँच सुधार गर्न, औद्योगिक क्षेत्रमा प्रयोग हुने पानीको आपूर्ति सुनिश्चित गर्न र जलचर तथा जैविक विविधताको संरक्षणमा समेत योगदान पुर्याउन सक्छ ।
नेपालमा पर्याप्त जलस्रोत हुँदाहुँदै पनि धेरै स्थानमा स्वच्छ खानेपानीको अभाव देखिन्छ । हिमालबाट निस्कने स्रोतहरू तथा प्राकृतिक कुवा, मूलहरूबाट सहज रूपमा पानी लिइने भए पनि व्यवस्थित प्रशोधन तथा वितरण प्रणालीको कमीका कारण शुद्ध पानीको अभाव छ । यदि जलस्रोत व्यवस्थापन सुधार गरी प्रशोधन प्रणालीहरू विकास गरियो भने नेपालका सबै नागरिकलाई सहज रूपमा स्वच्छ पानी उपलब्ध गराउन सकिन्छ । यसले स्वास्थ्य सुधारमा ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ, किनभने हाल नेपालमा पानीजन्य रोगहरू जस्तै झाडापखाला, हैजा, टाइफाइडजस्ता समस्याहरू व्यापक रूपमा देखिन्छन् ।
जलस्रोतको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष भनेको औद्योगिक तथा व्यावसायिक प्रयोग हो । जलस्रोत विभिन्न उद्योगहरूको लागि अत्यावश्यक हुन्छ, विशेषगरी कृषि प्रशोधन उद्योग, कागज उद्योग, कपडा तथा रासायनिक उद्योगहरूमा । नेपालमा जलस्रोत प्रशस्त भए पनि औद्योगिक रूपमा यसको उपयोग सीमित छ । यदि जलस्रोतलाई उचित रूपमा प्रयोग गरियो भने नेपालमा जलविद्युत्मा आधारित उद्योगहरूको विकास गर्न सकिन्छ, जसले दिगो तथा वातावरणमैत्री औद्योगिकीकरणलाई प्रवद्र्धन गर्न सक्छ ।
नेपालका नदी, ताल र जलाशयहरू जैविक विविधताको केन्द्र हुन् । यी क्षेत्रमा विभिन्न प्रकारका माछा, जलचर जनावरहरू तथा वनस्पतिहरू पाइन्छन्, जसले नेपालका पारिस्थितिक प्रणालीलाई सन्तुलित राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । जलस्रोतको सही व्यवस्थापन र संरक्षण नगरेमा जलचर तथा तिनका बासस्थानहरूमा प्रतिकूल असर पर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, जलविद्युत् परियोजनाहरूले जलचर जीवनशैलीमा प्रभाव पार्न सक्छन् यदि उचित योजना र वैज्ञानिक अध्ययन नगरिएमा । त्यसैले जलस्रोत व्यवस्थापन गर्दा जैविक विविधताको संरक्षणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
जलवायु परिवर्तनले नेपालको जलस्रोत प्रणालीमा पनि प्रत्यक्ष प्रभाव पार्दैछ । हिमनदीहरू छिटो पग्लन थालेका छन्, जसले गर्दा नदीहरूको प्रवाहमा अस्थिरता आएको छ । ग्रीष्म ऋतुमा पानीको कमी तथा बर्खामा बाढीको मात्रा अत्यधिक हुने समस्या देखिन थालेको छ । नेपालका लागि जलवायु परिवर्तनसँग जुध्न जलस्रोत व्यवस्थापन रणनीति आवश्यक छ, जसमा जलाशय निर्माण, नदी नियन्त्रण, वृक्षारोपण तथा पानी संरक्षण प्रविधिहरूको प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
नेपालका अधिकांश नदीहरू ग्रामीण क्षेत्र हुँदै बग्छन्, जहाँ जलस्रोत व्यवस्थापन सहीरूपमा गर्न सकिएमा स्थानीय समुदायको प्रत्यक्ष फाइदा हुन सक्छ । साना जलविद्युत् परियोजनाहरू, सिँचाइ प्रणालीहरू र ताल तथा पोखरी संरक्षणले ग्रामीण समुदायको जीवनस्तर सुधार गर्न सक्छ । उदाहरणका लागि, नेपालका दुर्गम पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा साना जलविद्युत् योजनाहरू प्रभावकारी साबित भएका छन्, जसले ग्रामीण बस्तीहरूमा उज्यालो पुर्याउन मात्र होइन, साना उद्योगहरू सञ्चालन गर्न पनि मद्दत गरेका छन् ।
नेपालमा जलस्रोतको विकास तथा उपयोगका लागि ठोस नीति तथा कानुनी व्यवस्थाहरू आवश्यक छन् । जलविद्युत् परियोजनाहरू सञ्चालन गर्दा दीर्घकालीन योजना र वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन अनिवार्य हुनुपर्छ । त्यस्तै, जलस्रोत उपयोगको हकसम्बन्धी स्पष्ट नीति आवश्यक छ, जसले नदी तथा जलाशयहरूको न्यायोचित वितरण सुनिश्चित गर्छ । नेपालमा जलविद्युत् विकासका लागि कानुनी संरचना रहेको भए पनि कार्यान्वयन कमजोर छ । यदि सरकार र निजी क्षेत्रबिच समन्वय गरी उचित नीति निर्माण गरियो भने जलस्रोतको सम्भावनालाई पूर्णरूपमा उपयोग गर्न सकिन्छ ।
निष्कर्षमा, जलस्रोत नेपालको सबैभन्दा ठूलो प्राकृतिक सम्पत्ति हो, जसलाई सही ढंगले उपयोग गर्न सकियो भने देशको आर्थिक, सामाजिक तथा वातावरणीय विकासमा ठूलो टेवा पुग्छ । जलविद्युत् उत्पादन, सिँचाइ प्रणालीको विस्तार, पर्यटन प्रवद्र्धन, खानेपानी आपूर्ति तथा औद्योगिक उपयोगजस्ता विविध क्षेत्रहरूमा जलस्रोतको महत्वपूर्ण भूमिका छ । तर, जलस्रोतको उचित व्यवस्थापन तथा दिगो उपयोगबिना यसको पूर्ण फाइदा लिन सकिँदैन । नेपालले जलस्रोतको दिगो विकासका लागि दीर्घकालीन नीति, नवीन प्रविधिको प्रयोग तथा स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य आवश्यक छ । यदि यी उपायहरू अवलम्बन गरियो भने नेपालले जलस्रोतलाई समृद्धिको मुख्य आधार बनाउन सक्दछ ।
