–रूपा अर्याल

विकास कुनै जादू होइन, जसले एक रातमै कुनै मुलुकलाई समृद्ध बनाओस् । यो निरन्तरको योजना, लगनशीलता, नीतिहरू र दृष्टिकोणको परिणाम हो । संसारभरका विकसित देशहरूलाई हेर्दा तिनका सफलताको पछाडि निश्चित आधारहरू देखिन्छन्, जसले तिनलाई आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिकरूपमा सबल बनाएको छ । नेपाल जस्तो विकासशील देशका लागि पनि यस्ता आधारहरूको सही पहिचान गर्दै, व्यवस्थित रूपमा तिनको कार्यान्वयन गर्न सकियो भने मात्र देश दिगो विकासको मार्गमा अघि बढ्न सक्छ ।

नेपाल एक बहुजातीय, बहुभाषिक र भौगोलिकरूपमा विविधतायुक्त देश हो । यहाँ अपार प्राकृतिक स्रोत–साधन छ, कृषिका लागि उर्वर भूमि छ, जलविद्युतको विशाल सम्भावना छ, अनि पर्यटनको अथाह अवसरहरू छन् । यति धेरै सम्भावनाका बाबजुद पनि नेपाल आर्थिकरूपमा आत्मनिर्भर बन्न सकेको छैन । हाम्रा नीति निर्माणमा कमजोरी, अस्थिर राजनीतिक अवस्था, आर्थिक स्रोतहरूको असन्तुलित प्रयोग र सुशासनको अभावका कारण नेपाल अझै पनि धेरै आर्थिक समस्याहरूबाट गुज्रिरहेको छ ।

विकास भनेको केवल ठूला पूर्वाधार निर्माण वा आर्थिक वृद्धिदरको वृद्धिमा मात्र सीमित हुँदैन । यसमा सामाजिक न्याय, वातावरणीय सन्तुलन, प्रविधिको प्रयोग र समावेशीकरण जस्ता पक्षहरू पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छन् । त्यसैले, मुलुक विकासका मुख्य आधारहरूलाई बहुआयामिक रूपमा बुझ्न आवश्यक छ । नेपाललाई आर्थिक, सामाजिक र वातावरणीय रूपमा दिगो रूपमा अघि बढाउनका लागि के–कस्ता पक्षहरू आवश्यक छन् भन्ने विषयमा विस्तृत रूपमा विचार गर्नु जरुरी छ ।

नेपाल जस्तो मुलुकको सन्दर्भमा मुख्य रूपमा ८ वटा आधारहरू विकासका मुख्य खम्बा बन्न सक्छन्– आर्थिक सुदृढीकरण, पूर्वाधार निर्माण, शिक्षा तथा मानव संसाधन विकास, सुशासन र स्थिर राजनीति, सामाजिक समावेशिता, औद्योगिक विकास, पर्यटन प्रवर्द्धन र वातावरण संरक्षण । यी आधारहरू सन्तुलित रूपमा अघि बढ्न सके मात्र नेपाल समृद्ध राष्ट्र बन्न सक्छ ।

आर्थिक सुदृढीकरण

आर्थिक विकास मुलुकको मेरुदण्ड हो । कुनै पनि देशको विकासको मूल आधार उत्पादनशक्ति, रोजगारी सिर्जना र आर्थिक स्थायित्व हो । नेपालमा कृषि, पर्यटन, जलविद्युत्, सूचना प्रविधि र औद्योगिक क्षेत्रहरूमा लगानी वृद्धि गर्न सकेमा देशको आर्थिक अवस्था मजबुत बन्न सक्छ ।  अहिले पनि नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादनमा कृषि क्षेत्रको योगदान उच्च छ । तर, परम्परागत कृषिका कारण अपेक्षित उत्पादन वृद्धि हुन सकेको छैन । आधुनिक प्रविधिको प्रयोग, व्यावसायिक कृषि र निर्यातमुखी उत्पादनले मात्र कृषिमा समृद्धि ल्याउन सक्छ ।

यस्तै, लगानीमैत्री वातावरण सिर्जना गर्न सकेमा निजी क्षेत्र, विदेशी लगानीकर्ता र प्रवासी नेपालीहरूले नेपालमा लगानी गर्न सक्छन् । स्थिर नीतिगत संरचना, पारदर्शी नियम र दीर्घकालीन योजनाहरू आवश्यक छन् ।

पूर्वाधार विकास

विकासको अर्को महत्वपूर्ण आधार पूर्वाधार हो । यातायात, सञ्चार उर्जा, र औद्योगिक पूर्वाधार विकास नभई समग्र मुलुक अघि बढ्न सक्दैन । नेपालमा अझै पनि दुर्गम क्षेत्रहरू सडक यातायातबाट जोडिन सकेका छैनन् । यातायात सञ्जाल विस्तार गरी उत्पादनमुखी क्षेत्रहरूलाई बजारसँग जोड्न आवश्यक छ । यस्तै, ऊर्जाको भरपर्दो आपूर्ति विकासको अर्को महत्वपूर्ण पाटो हो । नेपाल जलविद्युतको अपार सम्भावना भएको मुलुक हो, तर ऊर्जा उत्पादन र वितरणको समस्या कायमै छ । उपलब्ध स्रोतहरूको उचित उपयोग गर्न सकेमा नेपाल ऊर्जामा आत्मनिर्भर बन्न सक्छ । सञ्चार प्रविधिको विकासले डिजिटल अर्थतन्त्रको ढोका खोल्छ । नेपालमा इन्टरनेट पहुँच वृद्धि भए पनि डिजिटल पूर्वाधार अझै कमजोर छ । प्रविधिमैत्री समाज बनाउनु आजको अपरिहार्य आवश्यकता हो ।

शिक्षा र मानव संशाधन

शिक्षा र सीप विकास मुलुकको दीर्घकालीन उन्नतिको आधार हो । नेपालमा शिक्षाको पहुँच त बढेको छ, तर गुणस्तरीय शिक्षा अझै चुनौती छ । व्यावसायिक र प्रविधिमैत्री शिक्षामा जोड दिएर मात्र उत्पादकशील जनशक्ति तयार गर्न सकिन्छ । नेपालमा बेरोजगारीको समस्या गम्भीर छ, तर दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा लगानी कम छ । विदेशमा श्रम गर्न जाने युवाहरू प्रायः न्यून सीप भएका छन् । व्यावसायिक तालिम, प्रविधि शिक्षा र रोजगारी केन्द्रित कार्यक्रमहरूलाई बल दिनु आवश्यक छ ।

सुशासन

राजनीतिक स्थिरता र सुशासनबिना मुलुकको दिगो विकास सम्भव छैन । नेपाल जस्तो बहुदलीय लोकतन्त्र भएको मुलुकमा राजनीतिक अस्थिरता नै विकासको मुख्य बाधा बनेको छ । बारम्बार सरकार परिवर्तन, दीर्घकालीन नीति नहुनु र भ्रष्टाचारका कारण लगानीकर्ता समेत हतोत्साहित भएका छन् । सुदृढ कानुनी व्यवस्था, पारदर्शी शासन, भ्रष्टाचार नियन्त्रण र प्रभावकारी सार्वजनिक सेवा प्रवाहले मात्र राज्यप्रति जनताको विश्वास बढ्छ । विकासका लागि जवाफदेही नेतृत्व अपरिहार्य छ ।

समावेशिता र न्याय

विकास सर्वसमावेशी हुनुपर्छ । कुनै पनि समाजमा जातीय, लैंगिक, क्षेत्रीय, वा वर्गीय विभेद रहिरहेसम्म दिगो विकास सम्भव हुँदैन । नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक मुलुक हो । सबै नागरिकलाई समान अवसर उपलब्ध गराउने नीति आवश्यक छ । सीमान्तकृत समुदायको आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक सहभागिता सुनिश्चित गर्नुपर्ने हुन्छ । महिला, दलित, जनजाति, मधेसी, अपांगता भएका व्यक्ति र अन्य वञ्चित समुदायहरूलाई समेट्ने नीतिहरू निर्माण गर्नु अनिवार्य छ ।

औद्योगिक विकास

नेपालमा घरेलु तथा साना उद्योगहरूलाई प्रवर्द्धन गर्न सके मात्रै उत्पादनशील अर्थतन्त्रको विकास सम्भव छ । आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको आधार स्वदेशी उत्पादन र औद्योगिकीकरण हो । नेपालमा प्रशस्त प्राकृतिक स्रोतहरू छन्, तर कच्चा पदार्थ निर्यात र तयारी वस्तु आयात गर्ने प्रवृत्तिले अर्थतन्त्रलाई कमजोर बनाएको छ । उद्योग सञ्चालनका लागि आवश्यक नीतिगत सुधार, लगानी वातावरण सुधार र प्रविधिमा पहुँच बढाउनु आवश्यक छ ।

पर्यटन प्रवर्द्धन

नेपाललाई चिनाउने प्रमुख माध्यममध्ये पर्यटन एक हो । प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक सम्पदा, धार्मिक स्थल र साहसिक पर्यटन नेपालका प्रमुख सम्पत्ति हुन् । तर, नेपालमा पर्यटन क्षेत्र अझै व्यवस्थित हुन सकेको छैन । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको प्रवर्द्धन, पर्यटन पूर्वाधार विकास तथा स्थिर सुरक्षा नीतिहरू आवश्यक छन् । ग्रामीण पर्यटनलाई प्रवर्द्धन गर्दै विविध पर्यटन गन्तव्य विकास गर्न सकिन्छ ।

वातावरण संरक्षण र दिगो विकास

पर्यावरणीय सन्तुलनबिना कुनै पनि विकास स्थायी हुँदैन । जलवायु परिवर्तन, प्राकृतिक स्रोतहरूको अन्धाधुन्ध दोहन, र प्रदूषण जस्ता समस्याहरू नेपालमा पनि गम्भीर रूपमा देखिन थालेका छन् । वन संरक्षण, हरित ऊर्जा प्रवर्द्धन, दिगो कृषि प्रणाली र प्राकृतिक स्रोतहरूको जिम्मेवार उपयोगले मात्र समुचित विकास सम्भव हुन्छ । विकासलाई वातावरणमैत्री बनाउन सकिएन भने दीर्घकालीन समस्या निम्तिन सक्छ ।

निष्कर्ष

नेपाल जस्तो विकासशील मुलुकलाई समृद्धिको दिशामा अघि बढाउन बहुआयामिक विकास रणनीति आवश्यक छ । मुलुकको आर्थिक सुदृढीकरण, पूर्वाधार निर्माण, शिक्षा सुधार, सामाजिक समावेशिता, औद्योगिक प्रवर्द्धन, सुशासन, पर्यटन विकास र वातावरणीय सन्तुलनजस्ता विषयहरूलाई सन्तुलित रूपमा अघि बढाउनु अत्यावश्यक छ ।

आज नेपालले भोगिरहेको आर्थिक निर्भरता, बेरोजगारी, राजनीतिक अस्थिरता र कमजोर पूर्वाधारको समस्याबाट मुक्त हुनका लागि आफ्ना प्राथमिकताहरू स्पष्ट हुनुपर्छ । पहिलो चरणमा आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको मार्ग अवलम्बन गर्दै उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी वृद्धि गर्नुपर्छ । कृषि, जलविद्युत्, पर्यटन र सूचना प्रविधि जस्ता क्षेत्रलाई आधुनिक बनाउँदै स्वदेशी उद्योगहरूलाई प्रवर्द्धन गर्नु आवश्यक छ । सरकारी, निजी र सहकारी क्षेत्रबीच समन्वय गरी दीर्घकालीन योजना बनाउनुपर्छ ।

राजनीतिक स्थायित्व र सुशासन नै विकासको मूल चाबी हो । बारम्बारको सरकार परिवर्तन, नीति निरन्तरताको अभाव र भ्रष्टाचारका कारण विकासका प्रयासहरू प्रभावकारी हुन सकेका छैनन् । यदि नेपालले पारदर्शिता, जवाफदेहिता र कुशल प्रशासनलाई सुनिश्चित गर्न सकेमा विकास प्रक्रियामा तीव्रता आउँछ । सँगै, शिक्षा र मानव संसाधन विकासले मात्र समाजलाई सशक्त बनाउन सक्छ । नेपालमा शिक्षाको पहुँच त बढेको छ, तर गुणस्तर सुधार गर्न नसक्दा दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा चुनौती देखिएको छ । व्यावसायिक र प्रविधिमैत्री शिक्षालाई जोड दिँदै युवा जनशक्तिलाई उत्पादकशील क्षेत्रमा संलग्न गराउनु अहिलेको आवश्यकता हो ।

नेपालको विकास सम्भावना उच्च छ, तर यसलाई वास्तविकतामा बदल्न सही नीति, योजनाबद्ध कार्यान्वयन र दीर्घकालीन सोच आवश्यक छ । मुलुकको आर्थिक आत्मनिर्भरतासँगै सामाजिक न्याय, राजनीतिक स्थिरता, र वातावरणीय सन्तुलनको सुनिश्चितता हुनुपर्छ । नेपाललाई समृद्ध बनाउनका लागि राज्य, निजी क्षेत्र, नागरिक समाज र जनताबीच सहकार्य हुनुपर्छ । जब हाम्रा स्रोत–साधनहरूलाई योजनाबद्ध रूपमा परिचालन गरिन्छ, सक्षम जनशक्ति उत्पादन गरिन्छ, र राजनीतिक स्थिरतासहित दीगो विकासलाई प्राथमिकता दिइन्छ, तब मात्र नेपाल समृद्धि र स्थायित्वतर्फ अघि बढ्न सक्छ ।