–राजेन्द्र गजुरेल
सहकारी संस्था भनेको समान उद्देश्य भएका व्यक्तिहरू मिलेर बनाएको आर्थिक तथा सामाजिक संगठन हो, जसले सदस्यहरूको आर्थिक सुधार तथा समग्र विकासका लागि काम गर्छ । नेपाल जस्ता विकासशील देशहरूमा सहकारीहरू ग्रामीण तथा शहरी क्षेत्रका जनतालाई वित्तीय पहुँच पुर्याउने, रोजगारी सिर्जना गर्ने, उद्यमशीलता प्रवद्र्धन गर्ने तथा कृषि तथा उत्पादन क्षेत्रमा योगदान पुर्याउने महत्त्वपूर्ण माध्यम बनेका छन् । सहकारीहरूलाई सबल बनाउने हो भने, आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न सकिन्छ ।
नेपालमा सहकारीको इतिहास ६० वर्षभन्दा लामो छ । २००७ सालमा पहिलो पटक चितवनमा सहकारी संस्था स्थापना भएपछि सहकारी आन्दोलन व्यापक रूपमा फैलिएको छ । हाल देशभर कृषि, बचत तथा ऋण, उपभोक्ता, बहुउद्देश्यीय तथा उत्पादनमूलक सहकारीहरू गरी हजारौं सहकारी संस्था संचालनमा छन् ।
यी सहकारीहरूले लाखौं जनतालाई वित्तीय पहुँच पुर्याउँदै आयआर्जनका अवसर सिर्जना गरिरहेका छन् । विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रका किसान, महिला, युवा तथा विपन्न वर्गका व्यक्तिहरू सहकारीबाट प्रत्यक्ष लाभान्वित भइरहेका छन् ।
नेपालको अर्थतन्त्र कृषिप्रधान छ, जहाँ जनसंख्याको झन्डै ६० प्रतिशत मानिस कृषिमा आश्रित छन् । तर, परम्परागत कृषि प्रणाली, आधुनिक प्रविधिको अभाव, वित्तीय स्रोतको कम उपलब्धता तथा बजारको सीमित पहुँचले गर्दा कृषकहरू आर्थिक रूपमा सबल बन्न सकेका छैनन् ।
यस समस्याको समाधानका लागि सहकारीहरूलाई कृषकहरूसँग जोड्न सकिन्छ । सहकारीहरूले सामूहिक रूपमा बिउ, मल, आधुनिक कृषि औजारहरू उपलब्ध गराउन सक्छन् । साथै, कृषिजन्य उत्पादनहरूको प्रशोधन, भण्डारण र बजारीकरणमा सहकारीको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन सक्छ । सहकारीहरू सक्षम भएमा कृषि उत्पादन वृद्धिसँगै कृषकहरूको जीवनस्तर सुधार गर्न सकिन्छ, जसले समग्र अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउँछ ।
सहकारी प्रणाली वित्तीय समावेशिताका लागि पनि प्रभावकारी माध्यम बन्न सक्छ । नेपालमा अझै पनि धेरै व्यक्तिहरू बैंकिङ प्रणालीबाट बाहिर छन् । ग्रामीण भेगका नागरिकहरू औपचारिक बैंकिङ सेवाबाट टाढा रहेकाले सहकारीहरूले उनीहरूलाई वित्तीय पहुँचमा ल्याउन सक्छन् ।
सहकारीहरूमार्फत बचत गर्ने बानी बसाल्न सकिन्छ, साना व्यवसायी तथा उद्यमीहरूले सहुलियतपूर्ण ऋण पाउन सक्छन्, जसले लघु तथा मझौला उद्यमलाई प्रवद्र्धन गर्न सहयोग गर्छ ।
रोजगारी सिर्जना गर्न सहकारीहरू महत्त्वपूर्ण साधन बन्न सक्छन् । नेपालमा बेरोजगारी दर उच्च छ, विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा रोजगारीका अवसर सीमित छन् । सहकारी संस्थाहरूले कृषि, डेरी उद्योग, पर्यटन, हस्तकला तथा उत्पादनमूलक क्षेत्रमा लगानी गरेर नयाँ रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्न सक्छन् । सहकारीमार्फत संचालन गरिएका उद्योग तथा व्यापारिक गतिविधिले सदस्यहरूलाई आर्थिक रूपमा सबल बनाउन सहयोग गर्छ ।
सहकारी प्रणालीले व्यापार तथा निर्यात प्रवद्र्धनमा पनि योगदान दिन सक्छ । नेपालका सहकारीहरूले उत्पादन गर्ने कृषि सामग्री, डेरी उत्पादन, हस्तकला, जडीबुटी, चिया, कफी र अन्य वस्तुहरू अन्तर्राष्ट्रिय बजारसम्म पुर्याउने क्षमता राख्छन् । यदि सहकारीहरूले गुणस्तर सुधार, प्याकेजिङ तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजारको मागअनुसार उत्पादन गर्न सकेमा नेपाली उत्पादनहरू विश्व बजारमा प्रतिस्पर्धी बन्न सक्छन् । यसले निर्यात वृद्धि गर्न सहयोग गर्ने छ, जसले समग्र अर्थतन्त्रलाई सकारात्मक रूपमा प्रभावित गर्ने छ ।
सहकारीहरूलाई प्रभावकारी बनाउन सरकारी नीतिगत समर्थन आवश्यक छ । नेपाल सरकारले सहकारी ऐन तथा नियमावली बनाएर सहकारीहरूको प्रवद्र्धन गरिरहेको छ । तर, अझै पनि सहकारी क्षेत्र पारदर्शी, दिगो तथा व्यावसायिक रूपमा सक्षम हुन सकेका छैनन् ।
कतिपय सहकारी संस्थाहरू अनियमितता तथा अपारदर्शी वित्तीय व्यवस्थापनका कारण विवादमा परेका छन् । सहकारी क्षेत्रलाई व्यवस्थित गर्न सरकार, नियामक निकाय तथा सहकारी सदस्यहरूले समन्वय गर्न आवश्यक छ । सहकारीहरूको सुशासन, पारदर्शिता तथा व्यावसायिक क्षमता अभिवृद्धि गर्न सकेमा यस क्षेत्रको विकासले अर्थतन्त्रमा दीर्घकालीन प्रभाव पार्ने छ ।
डिजिटल प्रविधिको प्रयोगले सहकारी संस्थाहरूलाई अझ प्रभावकारी बनाउन सक्छ । सहकारीहरूको वित्तीय कारोबारलाई डिजिटल प्रणालीमा लैजान सकेमा कार्यप्रणाली सरल, पारदर्शी र विश्वासिलो बन्न सक्छ । मोबाइल बैंकिङ, अनलाइन कारोबार तथा डिजिटल लेनदेनलाई प्रवर्द्धन गर्न सके सहकारी क्षेत्र थप प्रभावकारी बन्ने छ । विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रका सहकारीहरूलाई प्रविधिसँग जोड्न सकेमा उनीहरूको कार्यदक्षता बढ्ने छ ।
सहकारी आन्दोलनको सफलताका लागि शिक्षा तथा जनचेतना आवश्यक छ । सहकारी सदस्यहरूलाई वित्तीय व्यवस्थापन, लगानी रणनीति तथा आधुनिक व्यवसाय संचालनका सम्बन्धमा तालिम तथा प्रशिक्षण दिन सकिएमा सहकारीहरू अझ मजबुत बन्न सक्छन् । सहकारी सदस्यहरूको सक्रिय सहभागिता, पारदर्शिता तथा सहकारी व्यवस्थापनमा सुशासन अनिवार्य छ ।
नेपालको आर्थिक विकासका लागि सहकारी क्षेत्रलाई बलियो बनाउनु आवश्यक छ । सहकारीहरूलाई कृषि, वित्तीय समावेशिता, रोजगारी सिर्जना, व्यापार प्रवद्र्धन तथा आधुनिक प्रविधिसँग जोड्न सकेमा अर्थतन्त्रमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ ।
सहकारी प्रणाली सही रूपमा कार्यान्वयन गर्न सकेमा आर्थिक समानता, सामाजिक न्याय तथा आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको परिकल्पना साकार पार्न सकिन्छ । सहकारीहरूलाई मजबुत बनाउन सरकारी नीतिगत समर्थन, प्रविधिको उपयोग र व्यावसायिक व्यवस्थापन आवश्यक छ । सहकारी प्रणालीलाई सुदृढ पार्न सकेमा नेपाल आर्थिक रूपमा सबल बन्न सक्छ ।
