–ईश्वर बुढाथोकी
नेपाल जस्तो विकासशील देशका लागि वैदेशिक रोजगारी एक महत्त्वपूर्ण विषय बनेको छ । विगत केही दशकदेखि नै नेपाली समाजमा वैदेशिक रोजगारीको प्रभाव व्यापक रूपमा देखिएको छ ।
नेपालको आर्थिक संरचना कृषिप्रधान भए तापनि आधुनिक समयमा कृषि क्षेत्रले युवाहरूका लागि पर्याप्त रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्न सकेको छैन । औद्योगिक विकासको अभाव, कमजोर उत्पादन प्रणाली र सीमित लगानीका कारण युवाहरू स्वदेशमा काम गर्नुभन्दा विदेशमा श्रम बेच्न बाध्य भइरहेका छन् । यस्तो परिप्रेक्ष्यमा वैदेशिक रोजगारीले आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा विविध असर पार्दै आएको छ ।
नेपालको श्रम बजारमा पर्याप्त रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना हुन नसक्दा धेरै नेपाली युवाहरू वैदेशिक रोजगारलाई विकल्पका रूपमा लिन्छन् ।
नेपाल सरकारको तथ्यांकअनुसार हरेक वर्ष करिब ५ लाखभन्दा बढी नेपाली युवाहरू वैदेशिक रोजगारमा जान्छन् । विशेषगरी खाडी मुलुकहरूमा जाने श्रमिकहरू घरायसी कामदार, निर्माण मजदुर, सुरक्षा गार्ड र चालकका रूपमा काम गर्छन् । उच्च सीप भएका श्रमिकहरूको संख्या भने निकै न्यून छ । वैदेशिक रोजगारीका मुख्य गन्तव्यहरू खाडी मुलुकहरू साउदी अरेबिया, कतार, यूएई, मलेसिया, दक्षिण कोरिया र केही युरोपेली देशहरू रहेका छन् ।
वैदेशिक रोजगारको सबैभन्दा प्रत्यक्ष प्रभाव भनेको आर्थिक हो । श्रमिकहरूले पठाउने रेमिट्यान्सले देशको अर्थतन्त्रमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ । राष्ट्र बैंकका अनुसार नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी)को ठूलो हिस्सा रेमिट्यान्सले धानेको छ ।
ग्रामीण क्षेत्रमा रेमिट्यान्सले घरपरिवारको दैनिक जीवनयापनमा सहयोग पुर्याउनुका साथै शिक्षा, स्वास्थ्य र घरायसी आवश्यकताहरू पूरा गर्न योगदान गरेको पाइन्छ । आज तथ्यांकलाई केलाउँदा रेमिट्यान्स नेपालको अर्थतन्त्रका लागि मेरुदण्ड बनेको छ । राष्ट्र बैंकको प्रतिवेदनअनुसार कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी)को झण्डै २५–३० प्रतिशत हिस्सा रेमिट्यान्सले ओगटेको छ । तर, रेमिट्यान्सको दीर्घकालीन फाइदा सीमित देखिन्छ । अधिकांश रकम घरायसी उपभोगमा खर्च गरिन्छ भने उत्पादनमूलक क्षेत्रमा लगानी हुने अनुपात न्यून छ । यसले गर्दा अर्थतन्त्रमा दीर्घकालीन विकासभन्दा अस्थायी सुधार मात्र देखिन्छ ।
आर्थिक फाइदाका बाबजुद वैदेशिक रोजगारले विभिन्न सामाजिक र पारिवारिक समस्याहरू भने जन्माएको छ । वैदेशिक रोजगारले समाजमा गहिरो सामाजिक परिवर्तन ल्याएको छ । परिवारका सदस्यहरू लामो समयसम्म टाढा रहनुपरेपछि पारिवारिक सम्बन्धमा दुरी बढेको छ । महिलाहरूको भूमिकामा परिवर्तन आएर घरको आर्थिक जिम्मेवारी सम्हाल्ने काममा उनीहरूको संलग्नता बढेको छ ।
युवा जनशक्ति बाहिरिने क्रम बढ्दा गाउँघरमा काम गर्न सक्ने श्रमशक्ति घटेको छ । परिवारका सदस्यहरू लामो समय टाढा रहनुपरेकाले बालबालिकाहरू अभिभावकहीन अवस्थामा हुर्किन बाध्य छन् । यसले बालबालिकाको मानसिक विकास र पारिवारिक सम्बन्धमा असर पुर्याउने गरेको छ ।
सँगै, पतिले विदेशमा कमाएको पैसा सही रूपमा खर्च नगर्ने, बालबालिकाको उचित संरक्षणमा कमी र पारिवारिक विखण्डनका घटनाहरू पनि बढिरहेका छन् । बालबालिका अभिभावकहीन अवस्थामा हुर्किनुपरेपछि उनीहरूको मानसिक स्वास्थ्य र पढाइमा नकारात्मक असर देखिएको छ ।
साथै, सांस्कृतिक रूपमा पनि वैदेशिक रोजगारले समाजमा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन पनि ल्याएको छ । वैदेशिक रोजगारीले नेपालमा उपभोक्तावादी संस्कृति बढाएको छ । विदेशबाट फर्केका युवा नयाँ रहनसहन, फेसन र प्रविधि लिएर फर्कन्छन् । कतिपय अवस्थामा यसले सकारात्मक परिवर्तन ल्याए पनि धेरै अवस्थामा सामाजिक संरचना र पारिवारिक मूल्यहरूमा क्षयीकरण गरेको देखिन्छ ।
विभिन्न मुलुकको रहनसहन, भाषा र संस्कृतिसँग घुलमिल हुँदा नेपाली समाजमा नयाँ प्रकारको जीवनशैली र सोचले प्रवेश गरेको छ । कतिपय अवस्थामा परदेशमा सिकेका सीप र प्रविधिहरूले देश विकासमा सकारात्मक योगदान पुर्याएका छन् । तर, कतिपय अवस्थामा पश्चिमेली संस्कृतिको प्रभावले परम्परागत नेपाली मूल्य र मान्यतामा ह्रास आएको भान पनि भइरहेको छ ।
वैदेशिक रोजगारले देश विकासमा पुर्याएको योगदान र पारिवारिक आर्थिक सुधारको पाटा महत्त्वपूर्ण भए पनि यसको दीर्घकालीन असरबारे गहिरो अध्ययन आवश्यक छ । देशले युवा जनशक्ति गुमाउँदै जाँदा दीर्घकालीन आर्थिक विकासका लागि आवश्यक उत्पादक जनशक्ति गुमाउने खतरा हुन्छ । यसको समाधानका लागि सरकारले रोजगारीको अवसर स्वदेशमै सिर्जना गर्ने नीति अवलम्बन गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
नेपाल सरकारले पछिल्लो समय सीपमूलक तालिमहरू, कृषि व्यवसायमा लगानी प्रोत्साहन र स्वरोजगार कार्यक्रमहरू लागू गरे तापनि ती कार्यक्रमहरू प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन हुन सकेका देखिँदैन । नीति निर्माणमा दीर्घकालीन दृष्टिकोण अपनाएर श्रम बजारमा विविधीकरण ल्याउनुका साथै उद्यमशीलता विकासमा जोड दिन आवश्यक छ ।
वैदेशिक रोजगारलाई पूर्ण रूपमा रोक्न सम्भव छैन तर यसको दीर्घकालीन असर न्यूनीकरण गर्दै रेमिट्यान्सलाई दिगो आर्थिक विकासमा रूपान्तरण गर्नु अहिलेको आवश्यकता हो । श्रमिकहरूलाई विदेश जानुअघि उचित तालिम, सुरक्षाको प्रत्याभूति र उनीहरूको अधिकार सुनिश्चित गर्न सरकार, सामाजिक संस्थाहरू र समुदायको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ ।
वैदेशिक रोजगारी नेपालका लागि वरदान र अभिशाप दुवै बनेको छ । यसले देशको अर्थतन्त्रमा सकारात्मक प्रभाव पार्दा सामाजिक संरचना र दीर्घकालीन आर्थिक विकासमा गम्भीर चुनौतीहरू सिर्जना गरेको छ । भविष्यमा आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माण गर्दै वैदेशिक रोजगारीमा निर्भरता कम गर्न दीर्घकालीन नीति र योजनाहरू अवलम्बन गर्नु अपरिहार्य देखिन्छ ।
निष्कर्षमा, वैदेशिक रोजगारी नेपालको अर्थतन्त्रका लागि महत्त्वपूर्ण भए पनि दीर्घकालीन रूपमा यसमा निर्भर रहनु देशको समग्र विकासका लागि उपयुक्त रणनीति होइन । रेमिट्यान्सलाई उत्पादनमूलक क्षेत्रमा रूपान्तरण गर्दै स्वदेशमै रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्नुपर्ने आवश्यकता छ । युवा जनशक्तिलाई स्वदेशमै रोक्नका लागि सरकार, निजी क्षेत्र र समुदायबीच समन्वय गरेर दीगो रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्नु अहिलेको अपरिहार्य आवश्यकता हो ।
समृद्ध नेपालको सपना पूरा गर्न आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको विकास गर्दै वैदेशिक रोजगारीमा निर्भरता कम गर्ने दिशामा ठोस नीति अवलम्बन गर्नुपर्ने देखिन्छ ।
विदेशमा सीप सिकेका श्रमिकहरू स्वदेश फर्केपछि तिनीहरूले सिकेका सीपलाई प्रयोग गरेर साना व्यवसायहरू संचालन गरेका उदाहरणहरू पनि छन् । तर, यस्ता घटनाहरू सीमित मात्रामा मात्र देखिन्छन् । सरकारका तर्फबाट फर्केका श्रमिकहरूलाई उद्यमशीलतामा प्रोत्साहन गर्ने कार्यक्रमहरू प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन हुन नसक्दा सीप हस्तान्तरणको फाइदा न्यून छ । यसतर्फ विशेष ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ ।
