–शिव विक ‘मिलन’
नेपालको अर्थतन्त्रमा कृषि क्षेत्रको भूमिका अहिलेसम्म पनि प्रमुख छ । कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (जीडीपी)को ठूलो हिस्सा कृषि क्षेत्रबाट आउने गर्छ । जनसंख्याको झन्डै दुई तिहाइ हिस्सा प्रत्यक्ष वा परोक्षरूपमा कृषि पेशामा संलग्न छन् । यसले न केवल रोजगारी सिर्जना गर्छ, बरू खाद्य सुरक्षाको पनि ग्यारेन्टी गर्छ । कृषि उत्पादन पर्याप्त भएमा खाद्यान्नमा आत्मनिर्भरता सम्भव हुन्छ, जबकि उत्पादन कमजोर हुँदा आयातमा निर्भर हुनुपर्ने बाध्यता आउँछ ।
नेपालमा परम्परागत कृषि पद्धति अझै पनि हावी छ । आधुनिक प्रविधिको अभाव, सिंचाइ समस्याहरू, बजारको अस्थिरता, उर्वर भूमिको सदुपयोग नहुनु र जलवायु परिवर्तन जस्ता कारणले कृषकहरूलाई विभिन्न चुनौतीहरू सामना गर्नुपरेको छ । अझ ठूलो समस्या भनेको कृषि श्रमशक्तिको विदेश पलायन हो । युवाहरू रोजगारीका लागि विदेशिने क्रम तीव्र भइरहेको छ, जसले गर्दा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा श्रम अभाव देखिन्छ । परिणामस्वरूप, कृषि उत्पादन प्रभावित भइरहेको छ ।
यद्यपि, सरकारले कृषि विकासका लागि विभिन्न नीति तथा कार्यक्रमहरू अघि सारेको छ । सहुलियतपूर्ण ऋण, आधुनिक प्रविधि हस्तान्तरण, मल–बीउमा अनुदान र कृषकहरूको सशक्तीकरण जस्ता योजनाहरू कार्यान्वयन भइरहेका छन् । तर, यी कार्यक्रमहरू प्रभावकारी रूपमा लागू गर्न नसक्दा लक्ष्यअनुसारको उपलब्धि हासिल गर्न कठिन भइरहेको छ । नेपालको कृषि प्रणाली जलवायुमा भरपर्ने खालको छ । सिंचाइको सुविधाको अभावले किसानहरू वर्षाको भर पर्न बाध्य छन् । अझै पनि धेरै किसानहरू परम्परागत विधिबाट खेती गर्दै आएका छन्, जसले उत्पादन क्षमतामा वृद्धि हुन सकेको छैन । तर, पछिल्लो समय केही स्थानमा व्यावसायिक कृषि, जैविक खेती र आधुनिकीकरणतर्फको रूचि बढ्दै गएको छ ।
कृषिको व्यावसायीकरणले मात्र समृद्धि सम्भव छ । परम्परागत कृषि प्रणालीलाई प्रविधिमैत्री बनाउनु, वैज्ञानिक अनुसन्धानमा लगानी वृद्धि गर्नु, किसानलाई सहज ऋण उपलब्ध गराउनु र बजार सुनिश्चित गर्नु अत्यावश्यक छ । कृषिमा लगानी बढाएमा न केवल आर्थिक समृद्धि सम्भव छ, बरू देशले खाद्यान्नमा आत्मनिर्भरता पनि हासिल गर्न सक्छ । कृषि क्षेत्रको समृद्धिले रोजगारी सिर्जना मात्र गर्दैन, यसले औद्योगिक विकासलाई समेत टेवा दिन्छ । कच्चा पदार्थको आपूर्तिको मुख्य स्रोत कृषि नै हो । कृषि उत्पादनले खाद्य प्रशोधन उद्योग, वस्त्र उद्योग, औषधि उत्पादन र अन्य धेरै क्षेत्रहरूलाई बल पु¥याउँछ । यदि कृषि सुधार गरिएन भने औद्योगिकीकरणको प्रक्रिया पनि सुस्त हुन्छ ।
नेपाल जस्तो कृषि प्रधान देशमा खाद्यान्न उत्पादनलाई मात्र होइन, निर्यातयोग्य कृषि वस्तुहरूलाई समेत प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ । अलैंची, कफी, अदुवा, जडीबुटी, चिया जस्ता उच्च मूल्यका बालीहरूको उत्पादन वृद्धि गरी अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सकिन्छ । यस्ता उत्पादनहरूले देशलाई विदेशी मुद्राको स्रोत प्रदान गर्न सक्छ । कृषि आत्मनिर्भर बन्यो भने व्यापार घाटा कम गर्न सकिन्छ । नेपालले वार्षिक रूपमा अर्बौं रूपैयाँको खाद्यान्न, फलफूल र तरकारी आयात गरिरहेको छ । यदि उत्पादन बढाइयो भने देशभित्रै आवश्यक वस्तुहरू आपूर्ति गर्न सकिन्छ, जसले व्यापार सन्तुलनमा सुधार ल्याउन सक्छ ।
आजको अवस्थामा कृषि क्षेत्रलाई सुधार गर्नुको विकल्प छैन । आधुनिक प्रविधि भित्र्याउने, अनुसन्धान तथा विकासमा लगानी गर्ने, कृषकहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने, सहकारी प्रणालीलाई सशक्त बनाउने र नीतिगत सुधारहरू लागू गर्ने हो भने मात्र कृषि क्षेत्रबाट वास्तविक आर्थिक परिवर्तन सम्भव छ । कृषि सुदृढ भएमा मात्र समग्र अर्थतन्त्र मजबुत हुन्छ ।
