–राजेन्द्र गजुरेल
नेपाल खनिज सम्पदाका हिसाबले विविध सम्भावना बोकेको देश हो । हिमालय पर्वतमालादेखि तराईसम्म फैलिएको भूगोलले विभिन्न प्रकारका खनिज पदार्थको उपस्थिति जनाउँछ । तर, यस्ता स्रोतहरूको उपयोग र व्यावसायिक उत्खनन भने सीमित रहेको छ । नेपालका मुख्य खनिज स्रोतहरूमा फलाम, तामा, सुन, जस्ता, चुनढुङ्गा, जिप्सम, कोइला, मार्बल, क्वार्टज, सिलिका, प्राकृतिक ग्यास र पेट्रोलियम पदार्थको सम्भाव्यता समावेश छन् । यी खनिजहरूमध्ये केहीको प्रारम्भिक खोज र उत्खनन भए पनि व्यावसायिक रूपमा उपयोगको अवस्था कमजोर छ ।
खनिज स्रोतहरूको खोज, उत्खनन, प्रशोधन र व्यावसायिक उत्पादनका लागि नेपाल सरकारले केही पहलहरू गरेको छ । खानी तथा भूगर्भ विभागले विभिन्न अनुसन्धान तथा अध्ययन गरी खनिज पदार्थको भण्डार पत्ता लगाउने प्रयास गरिरहेको छ । हालसम्म चुनढुङ्गा, डोलोमाइट, जिप्सम, फलाम, तामा जस्ता खनिजको उत्खनन भइरहेको छ । कतिपय खानीहरू निजी क्षेत्रले सञ्चालन गरेका छन् भने कतिपय खानीहरू सरकारी स्वामित्वमा छन् ।
नेपालमा खनिज स्रोतहरूको विकासमा धेरै चुनौतीहरू छन् । पहिलो चुनौती भौगोलिक अवस्थासँग सम्बन्धित छ । हिमाली तथा पहाडी भेगमा रहेका खनिज स्रोतहरूको उत्खनन कठिन छ । यातायातको अभाव, प्रविधिको कमी तथा उच्च लागतका कारण खानी उद्योगको विकास सीमित भएको छ । दोस्रो चुनौती लगानीको हो । खनिज उत्खनन तथा प्रशोधन गर्न ठूलो पुँजी आवश्यक पर्छ, तर नेपालमा सरकारी तथा निजी क्षेत्रबाट पर्याप्त लगानी हुन सकेको छैन ।
खनिज उत्खननसँग सम्बन्धित कानुनी तथा प्रशासनिक समस्याहरू पनि ठूलो चुनौती हुन् । नेपालमा खनिज उत्खनन तथा प्रशोधन गर्न विभिन्न सरकारी स्वीकृतिहरू लिनुपर्छ, जसले गर्दा प्रक्रिया ढिलो हुन्छ । कतिपय अवस्थामा राजनीतिक अस्थिरता, नीति अस्पष्टता तथा सरकारी निकायबिचको समन्वयको अभावले गर्दा ठूला परियोजनाहरू अघि बढ्न सकेका छैनन् । खनिज उत्खननको प्रभाव वातावरणमा प्रत्यक्ष रूपमा पर्ने गर्छ । ठूलो मात्रामा उत्खनन गर्दा जमिन कटान, भू–स्खलन, नदी तथा अन्य जलस्रोत प्रदूषित हुने समस्या देखिन्छ । कतिपय खानी क्षेत्रमा वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन (इआएई) बिना नै कार्य हुने गरेको छ, जसले दीर्घकालीन रूपमा असर पु¥याउन सक्छ ।
खनिज स्रोतहरूको उपयोग गरी औद्योगिकीकरण प्रवद्र्धन गर्न सकिन्छ । यदि नेपालले खानी तथा खनिज उत्खनन उद्योगलाई व्यवस्थित रूपमा विकास गर्न सक्यो भने आर्थिक वृद्धिमा महत्वपूर्ण योगदान हुन सक्छ । उदाहरणका लागि, फलाम तथा तामा जस्ता खनिजको उपयोग गरी नेपालमै इस्पात तथा तामाका सामग्री उत्पादन गर्न सकिन्छ । यसले रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्नुका साथै, आयात प्रतिस्थापन गर्न मद्दत पुर्याउनेछ ।
खनिज स्रोतहरूको खोज तथा उपयोगलाई व्यवस्थित गर्न नेपाल सरकारले दीर्घकालीन रणनीति अवलम्बन गर्न आवश्यक छ । सरकारी तथा निजी क्षेत्रको सहकार्य, प्रविधिको विकास, वैज्ञानिक अध्ययन तथा अनुसन्धानमा जोड दिँदा खनिज स्रोतहरू देशको आर्थिक समृद्धिमा योगदान दिन सक्नेछन् । साथै, खानी उद्योगलाई वातावरणमैत्री बनाउन कडा नियम तथा मापदण्डको पालना गरिनुपर्छ ।
नेपालका खनिज स्रोतहरू प्रचुर मात्रामा भए पनि तिनको व्यावसायिक उपयोग न्यून छ । यदि नीति निर्माण, प्रविधि विकास, लगानी प्रोत्साहन तथा उचित व्यवस्थापन गरियो भने नेपाल खनिज उत्खनन तथा प्रशोधनमा आत्मनिर्भर बन्न सक्ने सम्भावना छ । यसका लागि वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट अध्ययन, नीति सुधार तथा प्रभावकारी कार्यान्वयन आवश्यक देखिन्छ ।
