–जनक बराल
साहित्य मानव सभ्यताको आत्मा हो भने डिजिटल प्रविधि वर्तमान युगको गति र स्वरूप हो । दुवैको संगम आजको यथार्थ हो, जसले न त साहित्यलाई विस्थापित गरेको छ, न त केवल परम्परागत सीमाभित्र बाँधेको छ । आज साहित्य डिजिटल माध्यमको साथसाथै अघि बढिरहेको छ, नयाँ स्वरूप, नयाँ विधा, नयाँ पाठक र नयाँ लेखकीय सम्भावनासहित । यस लेखमा हामी साहित्य र डिजिटल प्रविधिबीचको सम्बन्ध, यसले ल्याएका अवसर, चुनौतीहरू र भविष्यका सम्भावनालाई समेट्ने प्रयास गर्नेछौं ।
साहित्य परम्परागत रूपमा पुस्तक, हस्तलिखित पाण्डुलिपि वा छापिएको पत्रपत्रिकामा सीमित थियो । यस्तो, साहित्यले पाठकसँग प्रत्यक्ष अन्तक्र्रिया गर्न सक्दैनथ्यो, समय र स्थानको बन्दी थियो । एक लेखकले लेखेको र छापिएको सामग्री पाठकको हातमा पुग्न महिनौं लाग्थ्यो, पाठकहरूले लेखकसम्म प्रतिक्रिया पुर्याउन अझ लामो समय । तर, डिजिटल युगले यो दूरीलाई एकाएक घटाइदिएको छ । आज लेखकले लेखेको सामग्री केही मिनेटभित्र हजारौं पाठकको मोबाइल, कम्प्युटर वा ट्याब्लेटमा सजिलै पुग्न सक्छ । यति मात्र होइन, तिनै पाठकहरूका विचार, सुझाव वा प्रतिक्रिया तुरुन्तै लेखकसँग साझा हुन सक्छन् । यसले लेखक र पाठकबीचको सम्बन्धलाई केवल औपचारिक पाठकत्वमा सीमित नराखी सहयात्रा, सहलेखन र सामूहिक सिर्जनामा परिणत गरिदिएको छ ।
डिजिटल प्रविधिले साहित्यिक लेखनको स्वरूप पनि परिवर्तन गरिरहेको छ । उदाहरणका लागि, परम्परागत उपन्यासभन्दा छोटा तर सामाजिक सञ्जालमा उपयुक्त हुने शैलीका ‘फ्ल्यास फिक्सन’ र ‘माइक्रो कथा’हरूको बाढी देखिन्छ । ट्विटर वा फेसबुकमा देखिने छोटा कविता, भावनात्मक एक÷दुई अनुच्छेदका कथा वा लघुकथाले साहित्यमा नयाँ स्वाद भित्र्याएका छन् । यस्ता सामग्री न त साहित्यिक जर्नलहरूमा प्रकाशित हुन्छन्, न त पुरस्कार जित्ने उद्देश्य राख्छन् तर पाठकको मन छोएर भावनात्मक संवाद सिर्जना गर्छन् । यसरी डिजिटल युगले साहित्यलाई ‘बौद्धिक जमात’को गोष्ठीबाट निकालेर सर्वसाधारणको पहुँच र भागीदारीमा पुर्याएको छ ।
ब्लग, पोडकास्ट, युट्युब र टिकटकजस्ता माध्यमले पनि साहित्यिक अभिव्यक्तिलाई नयाँ रूप दिन थालेका छन् । एक कविले अब केवल कविता लेखेर मात्र होइन, कविता पढेर, त्यसलाई संगीतमा ढालेर वा भिडियो माध्यमबाट प्रस्तुत गरेर पनि आमपाठक बिचमा प्रस्तुत गर्न सक्छ । यस्ता बहुआयामिक प्रस्तुतिले साहित्यलाई दृश्य, श्रव्य र भावनात्मक रूपमा गहिरो बनाउँछ । डिजिटल प्लेटफर्महरू जस्तै वाडप्याड, मिडियम अथवा नेपाली भाषामा सञ्चालन भइरहेका वेब पत्रिका र मोबाइल एपहरूले युवा पुस्तालाई लेखनमा आकर्षित गरिरहेका छन् । जहाँ कुनै सम्पादकको अनुमतिबिना नै लेख्न सकिन्छ, आफ्नै पाठक बटुल्न सकिन्छ र आफ्नै गतिको लेखकीय यात्रालाई अघि बढाउन सकिन्छ ।
यद्यपि, यो परिदृश्य सकारात्मक मात्र छैन डिजिटल साहित्यिक सिर्जनाको सन्दर्भमा चुनौती पनि उत्तिकै छन् । सबैभन्दा पहिला त गुणस्तरीयतासम्बन्धी चिन्ता उठ्छ । जुनसुकै व्यक्ति, जुनसुकै किसिमको लेख वा कविता सार्वजनिक गर्न सक्छ । यसले एकातर्फ अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता बढाएको छ भने अर्कातर्फ साहित्यको स्तरमा खलल पनि ल्याएको देखिन्छ । पाठकलाई के पढ्ने, के नपढ्ने भन्ने निर्णय गर्न गाह्रो हुँदै गएको छ । साहित्यिक विधा र गहिराइको मूल्यांकन गर्ने आधार कमजोर बन्दै गएको छ । साथै, डिजिटल माध्यमले गर्दा चोरी, अनधिकृत प्रयोग र लेखकको श्रमको अपमानजस्ता समस्या पनि देखापरेका छन् । अरूको सामग्री नक्कल गरी आफ्नै नाममा पोस्ट गर्ने, बिनाअनुमति सञ्जालमा पुनःप्रकाशन गर्ने प्रवृत्तिले लेखकहरूको अधिकारमा प्रहार गरिरहेको छ ।
डिजिटल माध्यममा पाठकको ध्यान निकै छोटो समयका लागि केन्द्रित हुन्छ । छोटो, चटपटे र सनसनीपूर्ण सामग्रीले पाठकको चासो त बटुल्छ तर गहिरो, बौद्धिक र विचारशील साहित्यिक सिर्जनाले त्यो तहमा पुग्न कठिनाइ बेहोर्नुपर्छ । यसले साहित्यिक मूल्यमान्यतालाई सतही बनाउन सक्ने खतरा देखिन्छ । फेसबुकमा लेखिएको दुःखद स्टाटस हजारौंले सेयर गरे पनि एउटा विचारपूर्ण निबन्ध अथवा कथा ध्यान दिएर पढ्ने पाठकको संख्या कम हुनु यसको ज्वलन्त उदाहरण हो ।
तर पनि हामी यस यथार्थबाट भाग्न सक्दैनौं कि डिजिटल युग साहित्यको अब अर्को आधार हो । पुस्तकप्रेमीहरू अझै पनि छापिएको पुस्तकको गन्ध र अनुभूतिमा रमाउँछन्, तर मोबाइल पुस्ताले त्यही अनुभव अब स्क्रिनमा खोजिरहेको छ । इलेक्ट्रोनिक पुस्तक (ई–बुक), अडियो पुस्तक, साहित्यिक एपहरू र सोसल मिडिया प्लाटफर्महरू सबैले साहित्यलाई पुनःपरिभाषित गरिरहेका छन् । विशेषतः नेपालजस्ता देशमा, जहाँ भौगोलिक दूरी, शिक्षा पहुँच वा आर्थिक कारणले गर्दा पुस्तक खरिद गर्न गाह्रो पथ्र्यो, डिजिटल सामग्रीले साहित्यलाई व्यापक बनाएको छ । अब पहाडी गाउँका युवाले पनि काठमाडौंको लेख पढ्न सक्छन् र आफ्ना विचार साझा गर्न सक्छन् ।
डिजिटल युगमा साहित्यिक समालोचना र बहसको अभ्यास पनि परिवर्तन हुँदै गएको छ । परम्परागत पत्रिका वा सेमिनारमा सीमित रहने समालोचना अब फेसबुक थ्रेड, युट्युब रिभ्यु वा अनलाइन ब्लगमा गरिन्छ । यो प्रवृत्तिले विविध दृष्टिकोण समेट्ने सम्भावना बढाएको छ । एक पाठकले अर्को पाठकसँग सहज ढंगमा बहस गर्न सक्छ, लेखकको विचारलाई चुनौती दिन सक्छ । यसरी साहित्य केवल एकल अभिव्यक्ति नभई संवादको प्रक्रिया बन्न पुगेको छ ।
नेपालमा पनि डिजिटल साहित्यको प्रभाव झन् तीव्र रूपमा बढिरहेको छ । थुप्रै युवा लेखकहरू सामाजिक सञ्जालबाटै स्थापित भएका छन् । कविता, कथा, डायरी, निबन्ध, राजनीतिक व्यंग्य वा समसामयिक टिप्पणी— सबै सामग्री डिजिटल फर्ममा साझा भइरहेका छन् । यस्ता लेखकहरूमध्ये केहीले पछि आफ्नो पुस्तक प्रकाशित गरिरहेका छन् भने केहीले केवल डिजिटलमै सीमित रहेर हजारौं पाठक बटुलेका छन् ।
डिजिटल युगले अनुवादको क्षेत्रलाई पनि सहज बनाएको छ । अब नेपाली साहित्य अन्य भाषामा रूपान्तरण गरेर विश्वसामु पुर्याउन सजिलो भएको छ । त्यस्तै अन्य भाषाको उत्कृष्ट साहित्य पनि नेपाली पाठकमाझ ल्याउन सम्भव भएको छ । यस्ता प्रयासले हाम्रो साहित्यलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा चिनाउने र भाषिक सीमाभन्दा बाहिर पुर्याउने ढोका खोलिदिएको छ ।
यसरी हेर्दा, डिजिटल प्रविधिले साहित्यलाई नयाँ आयाम दिएको छ । तर, हामीले साहित्यको मूल आत्मालाई गुमाउनु हुँदैन । प्रविधि माध्यम हो, उद्देश्य होइन । साहित्य भनेको भावनाको अभिव्यक्ति हो, सोचको प्रतिबिम्ब हो, समाजको ऐना हो । यसलाई केवल ‘क्लिक’, ‘लाइक’ वा ‘सेयर’को संख्याले मात्र मापन गर्नु अनुचित हुन्छ । हामीले डिजिटल प्रविधिको उपयोग गरेर साहित्यलाई अझ जीवन्त, पहुँचयोग्य र समावेशी बनाउन सक्नुपर्छ ।
निष्कर्षमा, साहित्य र डिजिटल प्रविधि अब परस्पर पूरक बनेका छन् । जहाँ एकले गहिराइ दिन्छ, अर्काले व्यापकता । जहाँ एकले आत्माको आवाज दिन्छ, अर्काले त्यो आवाजलाई संसारभर पुर्याउने साधन दिन्छ । हामीले प्रविधिलाई अपनाउँदै साहित्यको मूल मर्म जोगाउने जिम्मेवारी लिनुपर्छ । त्यसैले आजको आवश्यकता हो, डिजिटल युगको साहित्यिक चेतना, जसले न त परम्परा बिर्सन्छ, न त आधुनिकता अस्वीकार गर्छ । बरु दुवैलाई समेट्दै नयाँ सिर्जनाको बाटो खोल्छ । यही बाटो हो, जहाँ साहित्य जीवित रहन्छ, विकसित हुन्छ र समयसँगै सधैं पुनर्जन्म लिन्छ ।
