जनकपुरको भिडभाड भएको बजारमा सगरमाथा कलेजको गेटअगाडि हिजोआज एउटा नयाँ अनुहार देखिन्थ्यो– आर्यन पन्थ ।

रातो जिन्स, पुरानो ज्याकेट र कहिले काहीँ रातो–कालो चेकको कुर्ता । सबैभन्दा विशेष कुरा, उसको टाउकोमा सधैँ एउटा ठूलो रंगीन टोपी हुन्थ्यो ।

कलेजमा कतिपयले उसलाई ‘टोपी बाजे’ भनेर जिस्काउँथे, कसैले ‘म्याड ह्याटर’ भन्थे, कसैले त ‘फेसबुकको लुच्चा ब्लगर’ पनि भन्थे । तर आर्यनलाई ती सब कुरा सुनिँदैनथ्यो, वा सुने पनि उसले ठट्टामा उडाउँथ्यो – कम्तीमा मेरो टोपीले त तपाईंहरूलाई कुरा गर्न दिएछ ।

साँच्चै भन्ने हो भने, आर्यनको टोपी मात्र उसको सजावट थिएन, त्यो उसको सम्झना थियो । उसको दाजु आदित्यले विदेश जानुअघि दिएको उपहार । आदित्य कतारको कडा घाम र धुलोबिच हरायो – एक दिन खबर आयो, ‘कामको ठाउँमा दुर्घटना भयो, ऊ फर्किँदैन ।’

त्यसपछि आर्यनको हाँसो आधा हरायो । टोपी भने रह्यो । त्यो टोपी ऊ कहिल्यै खोलेन, मानौँ त्यसमा दाजुको आत्मा बाँकी छ ।

आर्यन फाइन आट्र्स पढ्थ्यो । चित्र बनाउने उसको सीप अद्भुत थियो । तर शिक्षकहरू पनि उसको असामान्य बानीका कारण टाढा हुने गर्थे । ‘स्मार्ट बन्छस् भने त ठिकै हो, तर यस्तो टोपी लगाएर नआइज ?’, प्रोफेसरले हाँस्दै भनेका थिए ।

आर्यन मुस्कुराएर जवाफ दिन्थ्यो, ‘सर, कलाकारको रंग टोपीमा होइन, मनमा हुन्छ ।’

त्यो उत्तरले प्रोफेसर मौन भएका थिए, तर अरू विद्यार्थीहरू हाँसेका थिए ।

त्यही कलेजमा सिया जोशी नामकी विद्यार्थी नि पनि थिई । सिया पढाइमा तेज, व्यवहारमा शान्त र मनले संवेदनशील ।

सुरुमा ऊ पनि अरूझैँ आर्यनप्रति उत्सुक थिई – टोपी लगाउने त्यो केटा, कहिले काहीँ बोटमुनि बसेर केही कोथ्र्यो, कहिले कलेजको गेट बाहिर बालबालिकालाई चित्र कोरिदिन्थ्यो ।
एक दिन सियाको स्केच बुक हरायो । कलेजको क्यान्टिनमा भेटियो – आर्यनको हातमा ।

‘तिम्रो हो नि यो ?’ उसले भन्यो, ‘मैले केही चित्र थपिदिएको छु ।’

सियाले पुस्तक खोलेर हेरी, त्यसमा उसको अपूर्ण चित्रमा आर्यनले एउटा नयाँ पात्र कोरेको थियो, एउटा बच्चा जसको हातमा दियो थियो र दियोको उज्यालोले वरिपरिका सबै अनुहारहरू उज्याला देखिएका थिए ।

सियाले सोधी, ‘तिमी यस्तो चित्र किन बनाउँछौ ?’

आर्यनले भने, ‘अँध्यारो हटाउन कसैले उज्यालो बोक्नुपर्छ, अनि सबैले त्यो उज्यालो देखेपछि मात्रै कसैको रंग बुझ्छन् ।’

त्यो दिनपछि सियाले आर्यनलाई ‘टोपी बाजे’ होइन, ‘टोपी कलाकार’ भन्न थाली ।

कलेजको वार्षिक प्रदर्शनी आउँदै थियो । सबै विद्यार्थीहरू आफ्नो उत्कृष्ट कलाकृति तयार पार्दै थिए । आर्यनले भने एउटा ठूलो क्यानभासमा केही दिनदेखि काम गरिरहेको थियो – सबैले देख्थे, तर चित्रमा के हुँदै छ, कसैले बुझ्दैनथ्यो । ‘ल, हेरौँ त, टोपी बाजेले फेरि कस्तो विचित्र बनाउँछ !’ सहपाठी सन्तोषले व्यंग्य गर्दा सिया रिसाइन् ।

‘तिमीहरूले देख्ने होइन, महसुस गर्ने कुरा हो त्यो’, उनले शान्त स्वरमा भनिन् । अन्ततः प्रदर्शनीको दिन आयो ।

सबैका चित्रहरू प्रदर्शित भए । जब आर्यनको चित्र खोलियो, सब चुप भए ।

क्यानभासमा एउटा ठूलो भीड कोरिएको थियो – सबै मानिसहरू मुखमा नक्कली हाँसोसहित उभिएका, सबैले टोपी लगाएका, तर सबै टोपीहरू रातो रंगमा रगतले रङ्गिएका । भिडको बिचमा एउटा सानो बच्चा – टोपीविहीन, मुस्कुराइरहेको । तल लेखिएको थियो– टोपीले होइन, आत्माले मानिस चिनिन्छ ।

त्यो चित्रले हरेक दर्शकलाई केही बेर मौन बनायो । प्रोफेसर सुवेदीले पहिलो पटक आर्यनको काँधमा हात राख्दै भने– तँ साँच्चै कलाकार रहेछस् ।

तर समाज सजिलै परिवर्तन हुँदैन ।

प्रदर्शनीको केही हप्ता पछि आर्यनले सुने – टोपी लगाउने केटा त सियासँग घुम्दै छ रे !

‘अब त केटीहरूले पनि त्यस्ता ‘फ्री माइन्ड’ केटालाई मन पराउँछन्, हजुर ।’ गफ चल्यो र समाजको विष झर्‍यो । सियाको घरमा कुरा पुग्यो ।

उनकी आमा कठोर स्वरमा भन्थिन् – टोपी लगाउने, रातो जिन्स लगाउने, त्यो केटासँग नदेखिनू, है !

सियाले केही बोलिन् । तर, भित्रैभित्र रोइन् ।

केही दिनपछि आर्यन अचानक कलेज आउन छोड्यो । सिया छटपटाइन् । अन्ततः ऊ उसको घर पुगिन् – जनकपुरको फूलबारी टोलमा ।

त्यहाँ आर्यन पुरानो काठको कुर्सीमा बसिरहेको थियो, टाउको नाङ्गो । टोपी एकातिर थियो ।

‘टोपी कहाँ गयो ?’ सियाले सोधी । आर्यनले शान्त स्वरमा भन्यो, ‘बाबुको किरिया थियो आज । मैले टोपी बुबाको चितामा राखेँ ।’ सिया स्तब्ध भइन् । आर्यनले थप्यो, ‘बाबुले सधैँ भन्नुहुन्थ्यो, ‘टोपी त अनुशासनको प्रतीक हो’, र म सधैँ भन्थें, ‘टोपी मनको मुक्तिको प्रतीक हो । आज मलाई लाग्यो, दुवै कुरा सही रहेछन् ।’

त्यसपछि ऊ केही समय मौन रह्यो ।

‘अब म फेरि नयाँ टोपी बनाउनेछु – जसमा दाजुको सम्झना होइन, बुबाको आशीर्वाद पनि मिसिएको हुनेछ ।’

सियाको आँखामा आँसु भरियो ।

छ महिनापछि, जनकपुर आर्ट ग्यालरीमा एउटा प्रदर्शनी थियो – शीर्षक थियो ‘टोपी र आत्मा ।’

आर्यनले त्यहाँ आफ्नो नयाँ चित्र श्रृंखला देखायो – टोपी लगाएका मानिसहरू, प्रत्येक टोपीभित्र फरक–फरक कथा, दुःख, प्रेम, संघर्ष र आशा । अन्तिम चित्रमा एउटा युवती उभिएकी थिई – हातमा दियो, टोपीमा उज्यालो र अनुहारमा शान्त मुस्कान ।

चित्रको कुनामा सानो हस्ताक्षर थियो – टोपी कलाकार – आर्यन पन्थ ।

त्यो युवती, सियाजस्तै देखिने ।

ग्यालरीको भित्तामा एउटा नोट टाँसिएको थियो – ‘हामीलाई हुलियाले होइन, हाम्रो आत्माले चिनोस् । हामीले पहिरन होइन, मन सफा राख्ने हो । टोपी ढाक्छ टाउको – आत्मा ढाक्न सक्दैन ।’

त्यो दिन जनकपुरका धेरैले पहिलो पटक एउटा ‘टोपी लगाउने केटा’लाई नयाँ दृष्टिले हेरे । र सियाको आमाले भनिन्, ‘शायद टोपी लगाउने केटा गलत होइन, हाम्रो सोच सानो रहेछ ।’

साँझको गोधूलिमा आर्यन ग्यालरीबाट बाहिर निस्कँदा सिया उसको छेउमा उभी थिई ।

उसले सोधी, ‘अब टोपी बनाइसक्यौ ?’

आर्यन मुस्कुरायो, ‘अझै छैन, बनाइरहेछु । अब यो टोपी एउटा मात्र होइन, सबैका लागि हो ।’

सियाले हल्का हाँस्दै भनिन्, ‘त्यो टोपी म पनि लगाउनेछु ।’ आर्यनले आकाश हेर्‍यो, गोधूलि रातो रङ्गमा रङ्गिएको थियो । त्यो रङ्ग टोपीको होइन, आत्माको उज्यालो थियो ।