–रूपा अर्याल
नेपाल, विश्वकै सुन्दर हिमाली देश, पर्यटकहरूका लागि स्वर्ग मानिन्छ । यहाँका पहाडी दृश्य, सांस्कृतिक सम्पदा, धार्मिक स्थल, जैविक विविधता र पाहुना सत्कारको परम्पराले नेपाललाई पर्यटकीय गन्तव्य बनाएको हो । तर, यति सम्भावना हुँदाहुँदै पनि नेपालमा पर्यटन क्षेत्रले अपेक्षाअनुसार उचाइ लिन सकेको छैन । यो क्षेत्रले धेरैजसो समय अलमल, अस्थिरता, पूर्वाधारको कमजोर अवस्थासँगै नीति तथा कार्यक्रमको प्रभावकारी कार्यान्वयन नहुनुले ग्रस्त रहँदै आएको छ ।
नेपालको पर्यटन विकास नहुनुका मुख्य कारणमध्ये एक हो, नीतिगत अस्पष्टता र कार्यान्वयनको कमजोरी । राज्यले पर्यटनलाई प्राथमिकतामा राखेको बताए पनि बजेट विनियोजन, मानव संसाधनको तालिम, बजार प्रवर्द्धन, पर्यटकीय गन्तव्यहरूको पहिचान र संरक्षणजस्ता विषयमा स्थायीत्वपूर्ण दीर्घकालीन योजना देखिँदैन । पर्यटन मन्त्रालयको नेतृत्व प्रायः बदलिने भएकाले पनि नीति निरन्तरता हराएको छ । यस्ता कारणले विदेशी लगानी समेत आकर्षित हुन सकेको छैन ।
अर्को समस्या हो, पर्यटकीय पूर्वाधारको कमजोर अवस्था । अधिकांश पर्यटकीय क्षेत्रहरूमा सडक, यातायात, संचार, स्वास्थ्य सेवा तथा शुद्ध पानीको व्यवस्था अझै न्यूनतमस्तरमा छ । पर्यटकहरूले चाहने सहज पहुँच, सफा वातावरण, सुरक्षाको अनुभूति, सूचना प्रवाह र सेवा सुविधा अझै पनि काठमाडौं र पोखराको परिधिबाहिर पुगेपछि कम हुँदै जान्छ । हुम्ला, मुस्ताङ, डोल्पा, खुम्बु, मनाङजस्ता क्षेत्रहरूमा पुग्न अझै पनि जोखिम मोलेर जानुपर्ने अवस्था छ ।
साथै, पर्यटनसँग सम्बन्धित जनशक्ति अझै व्यवसायिक र प्रतिस्पर्धी बन्न सकेका छैनन् । गाइड, होटल व्यवसायी, ट्राभल एजेन्सी तथा अन्य सेवा प्रदायकहरूमा दक्षता, व्यावसायिक अनुशासन र भाषा सीपको कमी देखिन्छ । यस्ता कमजोरीले पर्यटकहरूको अनुभवमा प्रतिकूल असर पर्छ । धेरै होटलहरू अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डमा पुग्न सकेका छैनन् भने नयाँ प्रविधिको प्रयोग पनि सुस्त देखिन्छ । डिजिटल मार्केटिङ, अनलाइन बुकिङ, अनुभव साझा गर्ने प्रवृत्तिमा नेपाल अझै कमजोर छ ।
नेपालको पर्यटन क्षेत्र समस्यामा परेका बेला वैश्विक संकटहरूले समेत ठूलो असर पारेका छन् । कोरोना महामारीले पर्यटन क्षेत्रलाई धराशायी बनाएको उदाहरण अझै ताजै छ । लाखौँ रोजगारी गुमे, व्यवसाय बन्द भए र राज्यले अपेक्षाकृत सहयोग गर्न सकेन । यस्तो आपतकालीन अवस्थामा संकट व्यवस्थापनको रणनीति नहुनु पनि एउटा महत्वपूर्ण कमजोरी देखिएको हो । सुरक्षाका दृष्टिले हेर्दा पनि अझै थुप्रै चुनौतीहरू छन् । ट्रेकिङ गन्तव्यहरूमा हराउने, दुर्घटना हुने, हेलिकप्टर उद्धार घोटालाजस्ता घटनाले नेपाललाई नकारात्मक सन्देश प्रवाह गरिरहेका छन् । पर्यटकहरूको बीमा प्रणाली, निगरानी संयन्त्र र जवाफदेही संस्थाको अभावले विश्वास गुमाउँदै लगेको छ ।
अर्को गम्भीर समस्या हो, वातावरणीय सन्तुलनमा पर्न थालेको दबाब । पर्यटक गन्तव्यहरूमा अनियन्त्रित विकास, प्लास्टिकजन्य फोहोर, वन फडानी, संरक्षित क्षेत्रको अतिक्रमण आदिले पर्यावरणमा असर पारिरहेको छ । उस्तैगरी, धार्मिक तथा सांस्कृतिक स्थलहरूमा समेत व्यापारिक प्रवृत्ति हावी हुँदै जानुले मौलिकता हराउने खतरा बढ्दै गएको छ । नेपालको सांस्कृतिक विविधता पर्यटनको मेरुदण्ड हो, तर यसप्रति संरक्षणभन्दा दोहन बढिरहेको देखिन्छ ।
स्थानीय समुदायको संलग्नता अभाव पनि पर्यटन विकासको अर्को बाधक पक्ष हो । समुदाय–आधारित पर्यटनका प्रयासहरू भए पनि नीति र लगानीको अभावले ती टिकाउ बन्न सकेका छैनन् । पर्यटनबाट प्राप्त आम्दानीको लाभ स्थानीयस्तरसम्म पुग्ने संरचना निर्माण नहुनु, स्थानीय जनताको क्षमता विकासमा ध्यान नदिइनुजस्ता कारणले जनस्तरमा पर्यटनप्रति उत्साह कम देखिन्छ । जसले गर्दा, पर्यटन विदेशी पर्यटकको संख्या बढाउने संकुचित लक्ष्यमा सीमित रहन्छ ।
निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, नेपालको पर्यटन क्षेत्र समृद्धिको प्रमुख आधार बन्नसक्ने अपार सम्भावना बोकेको छ । तर, ती सम्भावनालाई व्यवहारमा उतार्नका लागि नीतिगत स्पष्टता, पूर्वाधारको विकास, मानव संसाधनको व्यावसायिकता, वातावरणीय सन्तुलनको ख्याल, सुरक्षा प्रत्याभूति, डिजिटल प्रविधिको प्रयोग र स्थानीय सहभागिता आवश्यक छ । राज्य, निजी क्षेत्र, समुदाय र नागरिक समाजको साझा प्रयासले मात्र पर्यटनलाई समावेशी, टिकाउ र लाभदायक बनाउन सकिन्छ ।
