–शंकरमान सिंह
जनैपूर्णिमाको पहिलो दिन, जुन पूर्णिमाको दिन पर्दछ, बौद्ध समुदायले यसलाई एक विशेष उत्सवका रूपमा मनाउँछन् । यो दिन बुद्धले आफ्ना इच्छा र मोहमाथि विजय प्राप्त गरेर आत्मज्ञान प्राप्त गरेका थिए भन्ने विश्वास गरिन्छ । पूरा महिनाभरि बिहान सबेरै विशेष बाजा बजाउँदै बौद्ध समुदायका भक्तजन स्वयम्भूनाथमा जुलुस निकाल्छन् ।
यही दिन विभिन्न धार्मिक आस्थाका नेपालीहरू समुद्री सतहबाट निकै माथि रहेको, अदृश्य शिवजीको दर्शन गर्न जान्छन् । विश्वास गरिन्छ कि शिवजी हिमनदी झिलभित्र विश्राम गरिरहेका छन्, जहाँ उनले ब्रह्मान्डको रक्षा गर्न विष पिएर नीलकण्ठ बनेका थिए ।
त्यसै दिन ललितपुरको पाटनस्थित कुम्भेश्वर मन्दिर परिसरमा ठुलोे संख्यामा भक्तजन स्नान गर्न पुग्छन् । जनविश्वासअनुसार कुम्भेश्वरको पोखरीको जल गोसाइँकुण्डको ग्लेसियर तालसँग प्रत्यक्ष रूपमा सम्बन्धित छ । पोखरीको बीचमा रहेको महादेवको मूर्तिलाई त्यहाँ विश्राम गरिरहनु भएका शिवको प्रतिबिम्बका रूपमा लिइन्छ ।
यसरी हामी देख्न सक्छौं कि नेपाली—बौद्ध वा हिन्दू—सबैले आफ्ना आ–आफ्ना देवताहरूको स्मरण गर्दै श्रद्धा अर्पण गर्छन् र देव ऋण फिर्ता गर्ने प्रयास गर्दछन् ।
जनैपूर्णिमालाई नेपालभाषामा ‘गुंपुन्ही’ पनि भनिन्छ । नेवार समुदायले यस दिनलाई ‘गुंला महिनाको पुन्हि’ अर्थात् ‘गुंपुन्हि’का रूपमा मनाउँछन् । यस अवसरमा उपत्यकाभित्रका बहाल र विहारहरूमा ‘बहिद्यः ब्वयेगु’ नामक कार्यक्रम आयोजना गरिन्छ, जसअन्तर्गत दीपंकर बुद्धका मूर्ति तथा अन्य पवित्र वस्तुहरू प्रदर्शनीका लागि राखिन्छन् ।
ब्राह्मणहरूले नाडी (कुहिनो) वरिपरि सुनौलो र कपासको डोरी बाँधेर आजको दिन मनाउने चलन छ । इतिहासको अवलोकन गर्दा पुरातन समयमा शिक्षक वर्गका प्रतिनिधिहरूले पनि यस्तो डोरी बाँध्ने गर्थे । यो पवित्र धागो ज्ञान र शिक्षाको प्रतीक हो भन्ने मान्यता रहँदै आएको छ, जुन ऋषिहरूप्रति सम्मानस्वरूप ‘ऋषि ऋण’ सम्झाउने माध्यम हो ।
वैदिक परम्पराअनुसार जनैलाई ज्ञानको धागो पनि भनिन्छ । जनैका दुई थान डोरामध्ये एउटा डोराका तीन शिखा (धागा) ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरको प्रतीक मानिन्छन् भने अर्को डोराका तीन शिखा कर्म, उपासना र ज्ञानका प्रतीक हुन् । यसै दिन पितृलाई तर्पण दिने चलन पनि रहिआएको छ । काठमाडौंको पशुपति, मणिचूड, रसुवाको गोसाइँकुण्ड, ललितपुरको कुम्भेश्वर, सिन्धुपाल्चोकको पाँचपोखरी, जनकपुरको जनकपुरधाम, धनुषसागर, गंगासागर, जुम्लाको दानसाधु र नवलपरासीको त्रिवेणीधामलगायतका पवित्रस्थलहरूमा मेला लाग्छ । पितृलाई तर्पण दिँदा उनीहरूको आत्माले शान्ति पाउने जनविश्वास रहेको छ ।
यो पर्व सद्भावको प्रतीक पनि हो । तराई क्षेत्रमा दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइका हातमा रक्षा सुत्र बाँध्ने र दीर्घायुको कामना गर्ने चलन छ । उपहार आदानप्रदान हुने यो प्रथा हाल पहाडी समुदायमा पनि विस्तार भइसकेको छ । नेवार समुदायले श्रावण शुक्ल पूर्णिमालाई ‘गुंपुन्ही’ नामले मनाउने गर्दछन् । यस दिन कम्तीमा नौ प्रकारका गेडागुडी मिसाएर बनाइएको विशेष परिकार ‘क्वाँटी’ खाने चलन छ । क्वाँटीमा प्रायः मास, मुगी, केराउ, बोडी, चना, राजमा, सिमी, भट्मास, मकै, बकुल्ला आदि हुन्छन् । वर्षायाममा हुने चिसोबाट शरीरलाई बलियो बनाउन क्वाँटीले मद्दत गर्ने विश्वास गरिन्छ ।
नेपालमा यस दिनसँग जोडिएको एउटा रोचक जनकथा पनि प्रचलित छ । जनैपूर्णिमाका दिन सुनौलो रङको डोरी बाँधिन्छ र भनिन्छ कि राजा बली पाताल लोकबाट बाहिर निस्केर हेर्न आउँछन्— उनका प्रजाहरूले राम्रोसँग खाइपिइरहेका छन् कि छैनन् भनेर । सुनको रङको डोरीलाई उनी ‘सुनौलो चुडी’जस्तै सम्झिन्छन् र सन्तुष्ट भएर फर्कन्छन् ।
गाईजात्रा
गाईजात्रा विशेषगरी मृतक आत्माको सम्झनामा मनाइने पर्व हो । बिहानै मृतकका लागि प्रार्थनापछि परिवारको जुलुस सुरु हुन्छ । पारिवारिक पुजारी तथा बाजागाजासहित, गाई वा गाईको मुखौटा लगाएका बच्चाहरूमार्फत मृतकको सम्झनामा सहर परिक्रमा गरिन्छ । गाईको निधारमा रातो टीका, फूलको माला लगाइन्छ ।
यो पर्वको मूल उद्देश्य भनेको मृत्युशोकको सन्दर्भमा जीवनप्रतिको सकारात्मक दृष्टिकोण विकसित गर्नु हो । धार्मिक विश्वास, सामाजिक व्यवहार र जनजीवनको झलक बोकेको गाईजात्रा मानवीय संवेदनाको प्रतिनिधि पर्व हो । स्वर्ग र नर्कको अवधारणाबाट प्रभावित भएर उत्पत्ति भएको मानिने धेरै पर्वहरूमध्ये गाईजात्रा एउटा हो ।
एक हप्तासम्म मनाइने गाईजात्रा हिन्दू जीवनका तीन ऋण—देव ऋण, ऋषि ऋण र पितृ ऋणसँग जोडिएको देखिन्छ । गाईजात्रा भगवान् यम (मृत्युदेवता)लाई समर्पित हुन्छ । यो पर्व रक्षा बन्धनपछि मनाइन्छ तर यस वर्ष जनैपूर्णिमासँगै परेको छ ।
इतिहास अनुसार, राजा प्रताप मल्लले एकपटक आफ्नो छोराको निधन भएपछि शोकमा परेकी रानीलाई हँसाउन सक्ने जो कोहीलाई पुरस्कार दिने घोषणा गरे । त्यसपछि गाईजात्राका दिन मानिसहरूले विभिन्न सामाजिक विकृति र रीतिरिवाजको व्यंग्य गर्दै रानीलाई हँसाउने प्रयास गरे । रानी मुस्कुराइन् र यसै दिनदेखि गाईजात्रा एउटा प्रथा बन्यो ।
अहिले, समथर फाँटदेखि गैरिखेतसम्मको रोपाइँ समाप्त भइसकेको हुन सक्छ । सुरुमा रोपिएको धान गोड्नुपर्ने समय भएको छ, अनि भदौरे धानका बाला पनि फुट्न थालेका छन् । यस्तो बेलामा चाडपर्वको रमाइलोले खेतीपछिको सुस्केरा भर्ने काम गर्छ । चाडपर्वले जीवनमा एक विशेष रङ थप्छ ।
