–लक्ष्मण सिटौला
वृद्धवृद्धाको सुरक्षा आधुनिक समाजको एउटा संवेदनशील र महत्वपूर्ण विषय हो । जीवनका प्रत्येक चरणका आफ्ना विशेषता हुन्छन् तर वृद्धावस्था त्यस्तो अवस्था हो जहाँ मानिस शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र आर्थिक रूपमा विशेष हेरचाह र सुरक्षाको आवश्यकता हुन्छ । जीवनभर समाज र राष्ट्रलाई योगदान दिएका वृद्धवृद्धाले अन्तिम समय सम्मान, सुविधा र सुरक्षासहित बाँच्ने अधिकार पाउनुपर्छ । तर, संसारका विभिन्न देशहरूले यसलाई कस्तो रूपमा प्राथमिकता दिएका छन् भन्ने कुरा फरक–फरक छ । विकसित मुलुकहरूले वृद्धावृद्धाको सुरक्षालाई आफ्नो नीतिगत मूल स्तम्भका रूपमा लिएका छन् भने नेपालजस्ता मुलुकमा यो अझै पनि चुनौतीपूर्ण र अपूरो अभ्यासमा सीमित छ ।
युरोपका धेरै देशमा वृद्धावस्था सुरक्षाको अभ्यास व्यवस्थित र दीर्घकालीन योजनामा आधारित छ । जर्मनी, डेनमार्क, नेदरल्यान्ड्स, फ्रान्स वा स्विडेनजस्ता मुलुकले वृद्धवृद्धाको जीवनलाई सहज र सम्मानित बनाउन सामाजिक सुरक्षा प्रणालीलाई दिगो बनाएका छन् । त्यहाँ कामकाजी उमेरमा कर तिर्ने प्रत्येक नागरिकले वृद्धावस्थामा पेन्सन पाउने व्यवस्था हुन्छ । पेन्सन मात्र होइन, स्वास्थ्य सेवा, आवास, दैनन्दिन हेरचाह र सामाजिक जीवनमा सहभागी हुने अवसर पनि उपलब्ध हुन्छ । युरोपमा वृद्धवृद्धाको मानसिक स्वास्थ्यलाई पनि उत्तिकै महत्व दिइन्छ । धेरै देशमा डे–केयर सेन्टर, सामुदायिक क्लब, मनोरञ्जनात्मक गतिविधि र स्वयंसेवा कार्यक्रम सञ्चालन हुन्छन् । यसले वृद्धवृद्धालाई निष्क्रिय होइन, अझै समाजको सक्रिय सदस्यका रूपमा जीवन बिताउन प्रेरित गर्छ ।
अमेरिकाको सन्दर्भमा वृद्धवृद्धा सुरक्षाको नीति सामाजिक सुरक्षा प्रणालीमा आधारित छ । अमेरिकी सरकारले ‘सोसियल सेक्युरिटी’ नामक कार्यक्रममार्फत वृद्धावस्थामा पेन्सन प्रदान गर्छ । यसका लागि मानिसहरूले आफ्नो कामकाजी जीवनमा कर तिर्नुपर्छ, जुन पछि पेन्सनको रूपमा फिर्ता हुन्छ । त्यसबाहेक मेडिकेयरजस्ता स्वास्थ्य बिमा योजनाले वृद्धवृद्धालाई आवश्यक स्वास्थ्य सेवामा पहुँच दिलाउँछन् । अमेरिकामा परिवार संरचना युरोपमा जस्तै न्युक्लियर परिवारमा आधारित भएकाले वृद्धवृद्धालाई परिवारभन्दा बढी राज्य र निजी संस्थाले सहयोग गर्छन् । त्यहाँ वृद्धाश्रम, होम–केयर सेवा, व्यक्तिगत सहायक र सामुदायिक हेरचाह प्रणाली विकसित छ ।
जापान वृद्धवृद्धाको सुरक्षामा विशेष अध्ययन गर्नुपर्ने देश हो । जापानमा विश्वमै सबैभन्दा बढी वृद्ध जनसंख्या छ किनकि त्यहाँको औसत आयु नै विश्वमा सबैभन्दा बढी छ । वृद्धवृद्धाको संख्या बढेसँगै जापानमा उनीहरूको सुरक्षालाई प्रमुख प्राथमिकतामा राखिएको छ । जापानी सरकारले पेन्सन प्रणाली, निःशुल्क वा सस्तो स्वास्थ्य सेवा, वृद्धाश्रम, होम–केयर र रोबोटिक सहयोगजस्ता आधुनिक प्रविधि प्रयोग गरेर वृद्धवृद्धालाई सहयोग गर्दै आएको छ । जापानी समाजमा वृद्धप्रतिको आदर संस्कृतिगत रूपमा गहिरो छ, जसले परिवार र समाज दुवैलाई उनीहरूको सुरक्षा र सम्मानमा जोडिएको देखाउँछ । वृद्धवृद्धालाई सामाजिक रूपमा सक्रिय राख्ने कार्यक्रम, दैनिक जीवनका लागि सहायक प्रविधि र आत्मनिर्भर जीवन बिताउन सक्ने उपायहरूको प्रयोग जापानको विशेषता हो ।
तर नेपालजस्ता मुलुकको सन्दर्भमा हेर्दा अवस्था धेरै भिन्न छ । परम्परागत संयुक्त परिवार संरचनाले अतीतमा वृद्धवृद्धाको प्रमुख सुरक्षा प्रणालीका रूपमा काम गरेको थियो । परिवारका सदस्यहरूले नै वृद्धवृद्धाको हेरचाह गर्ने परम्परा बलियो थियो । तर पछिल्ला वर्षहरूमा सहरीकरण, वैदेशिक रोजगारी र आधुनिक जीवनशैलीका कारण यो संरचना कमजोर हुँदै गएको छ । धेरै वृद्धवृद्धा गाउँघरमा एक्लै बस्न बाध्य छन् । यसले उनीहरूलाई आर्थिक मात्र होइन, भावनात्मक र सामाजिक रूपमा पनि असुरक्षित बनाएको छ ।
राज्यले सामाजिक सुरक्षा भत्तामार्फत वृद्धवृद्धालाई केही सहयोग गर्ने प्रयास गरेको छ । ६८ वर्ष नाघेका वृद्धवृद्धाले मासिक भत्ता पाउँछन् तर उक्त भत्ता जीवन निर्वाहका लागि पर्याप्त छैन । ग्रामीण क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवाको पहुँच कमजोर छ, जसले गर्दा वृद्धवृद्धाले आवश्यक उपचार नपाई दुःख पाउने अवस्था छ । कतिपय अवस्थामा वृद्धवृद्धा आफ्नै परिवारले उपेक्षा गरेका कारण वृद्धाश्रममा पुगेका हुन्छन् ।
नेपालले विकसित मुलुकबाट धेरै कुरा सिक्न सक्छ । पहिलो, वृद्धवृद्धाको सुरक्षा केवल भत्ता वा वृद्धाश्रममा सीमित गर्नुहुँदैन । दीर्घकालीन सामाजिक सुरक्षा प्रणाली बनाउनुपर्छ । यसमा कामकाजी जीवनमा कर वा योगदान दिने प्रणाली विकास गरेर वृद्धावस्थामा पेन्सन उपलब्ध गराउन सकिन्छ । युरोप र अमेरिकाको सामाजिक सुरक्षा प्रणाली यसका लागि उत्कृष्ट उदाहरण हुन् ।
दोस्रो, स्वास्थ्य सेवा पहुँचयोग्य र प्रभावकारी बनाउनुपर्छ । वृद्धवृद्धाको विशेष रोगहरूको उपचार सजिलो बनाउन गाउँगाउँमा प्राथमिक स्वास्थ्य सुविधा र मोबाइल स्वास्थ्य सेवा सुरु गर्न सकिन्छ । जापानजस्तै प्रविधिको उपयोग गरेर टेलिमेडिसिन वा घरमै उपचार उपलब्ध गराउने अभ्यास गर्न सकिन्छ ।
तेस्रो, मानसिक र सामाजिक सुरक्षालाई पनि प्राथमिकता दिनुपर्छ । वृद्धवृद्धाले आफ्नो जीवनलाई केवल भौतिक हिसाबले मात्र होइन, भावनात्मक हिसाबले पनि सुरक्षित महसुस गर्नुपर्छ । यसका लागि सामुदायिक केन्द्र, डे–केयर सुविधा, सांस्कृतिक कार्यक्रम र स्वयंसेवा गतिविधि सञ्चालन गर्न सकिन्छ । युरोपमा जस्तै वृद्धवृद्धाले आपसमा भेटघाट गर्ने, समय बिताउने र समाजसँग जोडिने अवसर पाउनुपर्छ ।
चौथो, कानुनी सुरक्षा बलियो बनाउन जरुरी छ । वृद्धवृद्धामाथि हुने सम्पत्ति हडप्ने, उपेक्षा गर्ने वा हिंसात्मक व्यवहार गर्ने घटना नेपालमा बढिरहेका छन् । यसलाई रोक्न कडा कानुनी व्यवस्था र कार्यान्वयन आवश्यक छ । वृद्धवृद्धाको अधिकार संरक्षणका लागि छुट्टै ऐन, प्रहरीमा सजिलो उजुरी प्रणाली र कानुनी सहायता उपलब्ध गराउन सकिन्छ ।
पाँचौं, परिवार र समाजको भूमिकालाई सुदृढ गर्नुपर्छ । नेपालमा अझै पनि वृद्धलाई भगवानजस्तै मान्ने सांस्कृतिक मूल्य बाँकी छ । तर व्यवहारमा त्यो सम्मान प्रायः कम देखिन्छ । यसलाई पुनःजागृत गर्न शिक्षा, सचेतना र सामाजिक अभियान आवश्यक छ । छोराछोरी विदेशमा भए पनि समाज वा स्थानीय संस्थाले वृद्धवृद्धालाई सक्रिय जीवन बिताउन सहयोग गर्ने व्यवस्था हुनुपर्छ ।
यसरी हेर्दा, वृद्धवृद्धाको सुरक्षा कुनै एउटा पक्षको जिम्मेवारी होइन, यो राज्य, समाज र परिवार सबैको साझा दायित्व हो । विकसित मुलुकहरूले वृद्धावस्थामा मानिसलाई सुरक्षित, सम्मानित र सक्रिय जीवन बिताउने व्यवस्था गरेका छन् । नेपालले पनि आफ्ना सांस्कृतिक विशेषता जोगाउँदै, त्यस्ता देशको अभ्यासबाट प्रेरणा लिएर दीर्घकालीन नीति र संरचना बनाउन सके वृद्धवृद्धाले सुखमय जीवन बिताउन सक्नेछन् ।
समग्रमा, वृद्धवृद्धाको सुरक्षा कुनै दया वा दानको कुरा होइन, यो जीवनभर योगदान दिएका मानिसको आधारभूत अधिकार हो । युरोप, अमेरिका र जापानजस्ता विकसित मुलुकले देखाएको बाटो नेपालजस्ता मुलुकले अपनाउन सके मात्र वृद्धवृद्धाको जीवनलाई सुरक्षित, सम्मानजनक र अर्थपूर्ण बनाउन सकिन्छ । सभ्य समाजको परिचय नै वृद्धवृद्धालाई दिइने सम्मान र सुरक्षामा प्रकट हुन्छ ।
