खगेन्द्र पौडेल
विपद् भनेको कुनै पनि प्राकृतिक वा मानवजन्य घटनाको परिणाम हो जसले जनजीवन, सम्पत्ति र पर्यावरणमा ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ । नेपाल जस्तो भौगोलिक दृष्टिले संवेदनशील देशमा विपद्सम्बन्धी पूर्वसावधानीको आवश्यकता अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । नेपाल प्रायः भूकम्प, बाढी, पहिरो, हावाहुरी र अन्य प्राकृतिक विपद्सँग जुधिरहेको देश हो । यसले गर्दा कुनै पनि विपद्को सम्भावनालाई पहिचान गरी त्यसको पूर्वतयारी र प्रबन्ध गर्नु आवश्यक छ । विपदमा पूर्वसावधानीका उपायहरूले न केवल मानव जीवनको सुरक्षा गर्न सहयोग पु¥याउँछन्, बरु समाज र राष्ट्रको समग्र विकासमा पनि योगदान पु¥याउँछन् ।

नेपालको भूगोल र जलवायु विविधताले यसलाई विभिन्न प्रकारका प्राकृतिक विपदका लागि जोखिमपूर्ण बनाउँछ । भूकम्प र पहिरो नेपालका प्रमुख समस्याका रूपमा चिनिन्छन् । २०७२ को भूकम्प यसको एउटा प्रमुख उदाहरण हो, जसले हजारौं मानिसको जीवन लियो र लाखौंको सम्पत्ति नष्ट गर्यो । यस घटनाले विपद् व्यवस्थापनको महत्त्वलाई अझ प्रकट ग¥यो । विपद्मा पूर्वसावधानीको प्रमुख उद्देश्य भनेको जनजीवनको सुरक्षा गर्नु र विपदको प्रभावलाई न्यूनतम बनाउनु हो ।

विपद्मा पूर्वसावधानीका उपायहरूको धेरै पक्ष छन् । यसको उद्देश्य भनेको जोखिमको मूल्यांकन गर्नु र जोगिनु हो । नेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रमा पूर्वसावधानीको एउटा प्रमुख कदम भनेको उच्च जोखिम भएका क्षेत्रहरूको पहिचान गर्नु हो । यसका लागि भूगर्भीय अध्ययन र मौसम विज्ञानको महत्वपूर्ण भूमिका छ । विशेषगरी भूकम्प र पहिरोका क्षेत्रमा जोखिम विश्लेषण गर्नुपर्छ । नेपालका धेरै भेगहरू जस्तै काठमाडौं उपत्यका, पोखरामा भूकम्पको जोखिम उच्च छ भने, तराई क्षेत्र बाढी र कटानको जोखिमले ग्रस्त छ । यस्तो अवस्थामा, जोखिमको पहिचान र त्यसको आधारमा पूर्वसावधानीका उपायहरू तयार गर्नु पर्छ ।

प्राविधिक र संरचनागत तयारी पनि महत्वपूर्ण छ । नेपालमा संरचनागत क्षति विशेष रूपमा भूकम्प र पहिरोका कारण हुने गर्छ । भूकम्प र पहिरोको लागि मापदण्डमा आधारित भवन निर्माण गर्नुपर्छ । भूकम्प प्रतिरोधात्मक भवन निर्माणका लागि सरकारी निकायहरूले जनचेतना कार्यक्रम र मापदण्डहरू लागू गर्नु आवश्यक छ । यसका अतिरिक्त, भूकम्प र अन्य विपदमा इमारतहरूको स्थायित्व सुनिश्चित गर्न प्राविधिक मानकहरूको अनुसरण गर्न महत्त्वपूर्ण छ । संरचनागत सुरक्षा भन्दा पनि, विपद् सर्तकता र जोखिम न्यूनीकरणका लागि बनावटमा सुधार ल्याउनु आवश्यक छ ।

विपद् सुरक्षा र आपत्कालीन सेवा प्रणालीको सुदृढीकरण गर्नु पनि आवश्यक छ । विपद्को समय होस् वा पूर्वसावधानीको बेला, आपत्कालीन सेवाहरूको उच्चस्तरीय व्यवस्थापनले ठूलो भूमिका खेल्छ । नेपालका विभिन्न स्थानमा आपत्कालीन सेवाहरूको नेटवर्कको अभाव छ भने, केही ठाउँमा प्राथमिक स्वास्थ्य सेवाको पनि कमी छ । त्यसैले, विपद्का समयमा जनतालाई प्राथमिक उपचार र उद्धारको सेवा दिने क्षमता विकास गर्नु अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । स्थानीय स्तरमा आपत्कालीन केन्द्रहरूको सञ्जाल विस्तार गर्नुपर्छ, जसले गर्दा विपद्को अवस्थामा तिनीहरूलाई छिटो राहत र सहायता पु¥याउन सकिन्छ ।

सामुदायिक सहभागिता र जनचेतनाको महत्व ठूलो छ । नेपालका धेरै ग्रामीण क्षेत्रहरूमा विपद्का बारेमा थाहा पाउन र त्यसमा सजग रहनका लागि पर्याप्त जानकारीको अभाव छ । यसैले, विपद्मा पूर्वसावधानीको पहिलो कदम भनेको जनचेतना अभिवृद्धि गर्नु हो । गाउँगाउँमा स्थानीय नेतृत्वको सहयोगमा विपदका जोखिमका बारेमा जागरूकता फैलाउनुपर्ने हुन्छ । साथै, समुदायको सहभागितामा विपद् तयारी र योजनाहरू निर्माण गर्नाले घटनामा तिव्र प्रतिक्रिया जनाउन मद्दत गर्छ । जसरी जनचेतना र सामुदायिक तयारीले विपद्मा जनहानि कम गर्न सहयोग पु¥याउँछ ।

प्रविधिको उपयोगमा वृद्धि गर्नु पनि उत्तिकै आवश्यक छ । आजको समयमा, सूचना प्रविधीको उपयोग विपद् व्यवस्थापनमा एक महत्वपूर्ण उपकरण बनिसकेको छ । नेपालमा मोबाइल एप्स र इन्टरनेटको प्रयोगले विपद्का बारेमा तात्कालिक जानकारी र पूर्वसावधानीका उपायहरूको सूचना सम्प्रेषण गर्न मद्दत पु¥याउँछ । साथै, नेपालमा रेडियो र टेलिभिजनको माध्यमबाट विपद्का जोखिमको बारेमा सूचना वितरण गर्नुपर्छ । मौसम र विपद्को पूर्वानुमान प्रणालीलाई सुदृढ गर्न र त्यसका बारेमा जनतालाई जानकारी दिन उच्च प्रविधिको प्रयोगको आवश्यकता छ ।

विपद्को प्रभावलाई न्यूनतम गर्न शहरी र ग्रामीण संरचनामा दिगो र सस्तो उपायहरूको प्रयोग गर्नु महत्वपूर्ण छ । यसका लागि सरकार र निजी क्षेत्रको सहकार्य र समुदायको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ । नेपालमा विपद्को प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्नका लागि नागरिक समाज, सरकारी निकाय, र अन्तर्राष्ट्रिय संघसंस्थाको सहयोग आवश्यक छ ।

निष्कर्षमा, नेपाल जस्तो विपद्को उच्च जोखिम रहेको देशमा विपद्मा पूर्वसावधानीका उपायहरूको कार्यान्वयन अत्यन्तै आवश्यक छ । जोखिम मूल्यांकन, संरचनागत सुरक्षा, जनचेतना र प्राविधिक तयारीमा जोड दिने हो भने, नेपालले आफ्नो विपद्को असरलाई कम गर्न सक्छ र जनजीवनलाई थप सुरक्षित बनाउँछ । यो केवल सरकारले मात्र गर्ने काम होइन, बरु हरेक नागरिक र समुदायको पनि जिम्मेवारी हो ।