-नारायण शर्मा

भदौ २३–२४ गते सुरु भएको जेन–जेड पुस्ताका युवाहरूको आन्दोलन सुरुमा नितान्त साधारण र सीमित मागहरूमै बुझिन्थ्यो  । देशलाई ध्वस्त बनाउँदै गएको चौतर्फी चरम भ्रष्टाचार, सामाजिक सञ्जालबाट वञ्चित हुनुलाई लिएर आएको पीडा, असन्तुष्टि र आक्रोश—यी नै चाहिँ ती युवाहरूको प्रारम्भिक अभिव्यक्ति थिए  । तर त्यो स्वाभाविक, पीडालु र सञ्जीव भावलाई राजनीतिक तथा वैदेशिक उद्देश्यले दुरुपयोग गरियो  । युवा मनोविज्ञान र जेन–जेड पुस्ताका चाहनालाई नबुझी, तिनको असन्तुष्टिलाई आफूअनुकूल बनाउने संकल्पले आन्दोलनलाई पहिलो दिनै अर्कोेपटक मोडियोस् जुन मोड जसका लागि ती युवाहरू आफैं तयारी थिएनन्  । 
सुरुका दिनमा आन्दोलन जेन–जेड का नाममा नकाब लगाएका, वैदेशिक एजेन्ट, भरौटे तथा आन्तरिक भ्यान्डाहरूले प्रयोग गरेर उत्तेजक र अराजक बनाउने प्रयत्न भइरह्यो  । प्रहरीको विरोधस्वरूप कुनै स्थिति उत्पन्न भयो भने त्यसलाई अर्को दिन सुनियोजित तरिकाले विध्वंसात्मक बनाउने योजना देखियो । आन्दोलनको आक्रोशलाई आफ्नो स्वार्थपूर्तिका साधन बनाउनेहरूका कारण शान्तिपूर्ण आवाज जोखिममा प¥यो र रक्तपातको अवस्था सिर्जना भयो । त्यसपछि पनि आन्दोलनका मूल माग र राष्ट्र निर्माण, सुशासनका आवश्यकताभन्दा बाहिर निहित योजनाअनुसार कामचलाउ सरकार गठन र चलाउने प्रयास भइरहेकाले संवेदनशील प्रश्न उठ्छन् ।

सामाजिक सञ्जाल प्रयोगलाई लिएर देखिएको राजनीतिक खेल यथार्थमै चिन्ताजनक थियो । फेसबुकलगायतका प्ल्याटफर्मलाई दर्ता गराउन निर्देशन दिने, दर्ता नगरी सञ्चालनमा सहजता मिलाउने—यी पहल वैदेशिक शक्ति केन्द्रहरूको प्रभावाकर्षणका रूपमा देखिन्थ्यो । त्यसै अवसरमा विभिन्न विदेशी फाउन्डेसन, अन्तर्राष्ट्रिय निकाय, केही शैक्षिक संस्था र सहभागी व्यक्तित्व आन्दोलनमा सक्रिय भएर देखिए । २३ गते सम्पन्न विरोधमा कतिपय प्राइभेट स्कुल र कलेजका विद्यार्थी युनिफर्ममै सहभागी गराइएका तथा केही व्यक्तिले अभियान भड्काउन अग्रसर भए भन्ने भिडियो प्रमाण पनि सार्वजनिक भएका थिए । त्यस्तै, कतिपय राजनीतिक दल र गुप्त–खुला समूहहरूले आन्दोलनलाई आफ्नो दिशामा मोड्ने प्रयत्न गरे । केही खुलेर र केही गोप्य रूपमा ।

परिणामस्वरूप, आन्दोलनलाई दमन गर्ने आदेश दिने, गोली प्रयोग गर्न नेतृत्वदायी भूमिका दिने प्रकारका घटना घटे । दोस्रो दिन आन्दोलन अझै बढी अराजक र विध्वंसक देखिएका बेला सुरक्षा निकायका व्यवहार र अधिकारिक कार्यविधि पालनामा पनि प्रश्न उठ्न पुग्यो । आन्दोलन नियन्त्रणमा प्रयोग गरिएका गोलीका प्रकार, दंगा नियन्त्रणका मानक प्रक्रिया पालना भएन वा भएनन् ? यी विषय साँच्चै शंकास्पद छन् । सुरक्षाकर्मीहरूले कसरी र कहिले हस्तक्षेप गरे—यी विषयले घटनाका पृष्ठभूमिमा अझै गम्भीर अनुसन्धान आवश्यक देखाउँछ ।

इतिहास र समसामयिक राजनीतिक परिप्रेक्ष्य जोड्दा केही रोचक प्रश्न उठ्छनन् । सुरक्षा निकायहरूको असाधारण प्रतिक्रिया वा असक्षमताको तुलना गर्दा अहिले पनि राज्य संरचना र सुरक्षा संयन्त्रले कसरी जिम्मेवारी पूरा गरे भन्नेमा संदेह देखिन्छ । कतिपय संरचना ध्वस्त पारिनु र त्यसको क्रममा हतियार लुटिनु, सुरक्षा संयन्त्र मौन बस्नुलगायत घटनाले विगतका केही घटनाको स्मरण दिलाउँछ र नीतिगत सुधारको माग थप उचाइमा जान्छ ।

राजनीतिक नेतृत्व र पुस्तान्तरणसम्बन्धी बहस पनि यस आन्दोलनले बलियो तुल्यायो । बुढा नेताहरूले पिरोलिएर युवा पुस्तालाई पार्टी र राज्यको नेतृत्व हस्तान्तरण नगरेको आरोप र युवा आन्दोलनले त्यसको विकल्प खोज्न चाहेको प्रेरणा स्पष्ट छ । तर नेतृत्वमा युवाहरूको प्रतिनिधित्व नहुँदा र पुराना संरचनाहरूमा परिवर्तन नआएमा स्वाभाविक रूपमा विद्रोहको आवाज तीक्ष्ण बन्ने सम्भावना रहन्छ । आन्दोलनपछि बन्ने नयाँ सरकारका मन्त्रीहरूमा पनि युवाको पर्याप्त सहभागिताको अभाव हुनु एउटा विरोधाभास हो जसले आन्दोलनको माग र प्राप्त परिणामबीचको खाडल देखाउँछ ।

विदेशी सम्बन्ध र भू–राजनीतिक सक्रियतासम्बन्धी दाबी पनि उठेका छन् । कालापानी, लिपुलेक र त्यसविज्ञ भू–क्षेत्रसँग सम्बन्धित विषयले छिमेकी र अन्य शक्तिबीचको चासो बढाउँछ भन्ने कुरा निर्विवाद छ । त्यस्ता क्षेत्रीय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्वार्थहरूले आन्तरिक राजनीतिक घटना तथा आन्दोलनलाई कसरी प्रभावित पार्न सक्छन् भन्ने विषयमा सतर्कता आवश्यक छ । तर यसैलाई मूर्त रूपमा प्रमाणित नगरी आरोप लगाउनु खतरनाक पनि हुन सक्छ त्यसैले तथ्यमूलक अनुसन्धान र पारदर्शिता नै मार्ग हो ।

यी सबै कुराले के स्पष्ट सिकाउँछ भने जेन–जेडका युवाहरूको आन्दोलन स्वच्छ भावना र पवित्र लक्ष्यले प्रेरित थियो भन्ने कुरामा कुनै शंका छैन । सत्य, न्याय र सुशासनका लागि उठ्ने आवाज आवश्यक र महान् नै थियो । तर एउटा गम्भीर नतिजा यो रह्यो कि यस्तो स्वतस्फूर्त विद्रोहलाई सुनियोजित राज्यविरुद्धका वा वैदेशिक स्वार्थका तत्वले सजिलै दुरुपयोग गर्न सक्छन् । त्यसैले भविष्यमा सफल आन्दोलन ल्याउन आवश्यक छ—सचेत, संगठित र योजनाबद्ध कार्यविधि । आन्दोलन अघि स्पष्ट नेतृत्व, सञ्चार–क्षमता, सुरक्षाको विधिपालन, बेइमानी नियन्त्रण गर्ने संयन्त्र र सहयोगी संस्था तथा समुदायसँग समन्वय हुनुपर्छ ।

हामीले लिनुपर्ने शिक्षा सरल छ तर गम्भीर छ । न्याय र परिवर्तनका लागि उठ्ने आवाज इमानदार, पारदर्शी र दिगो हुनुपर्छ । आन्दोलनलाई व्यक्तिगत, सामूहिक, सांगठनिक र राष्ट्रिय स्तरमा सही दिशामा लैजान युवाहरूलाई राजनीतिक व्यावहारिकता, सुरक्षा सचेतना र दीर्घकालीन रणनीतिमा कमजोरी राख्नु हुँदैन । आन्दोलनलाई लोकतान्त्रिक माध्यम र कानुनी सीमाभित्र राखेर योजना बनाउने, सम्भावित दुरुपयोगबाट जोगिन सूक्ष्म मूल्यांकन गर्ने र सत्तासीन परिवर्तनपछि प्राप्त उपलब्धिलाई दिगोपनका साथ सुनिश्चित गर्ने संस्कार विकास गर्न आवश्यक छ ।