नेपालको पहिचान हाम्रो कृषि प्रणालीसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ । पहाडी ढुंगेगोठदेखि तराईका हरियाली खेतसम्म, हाम्रो संस्कृति, जीवनशैली र समाजको आधार कृषि र रैथाने बाली प्रणालीमा निर्भर थियो । तर आज, यो भूमि र संस्कृति क्रमशः आयात निर्भर अर्थतन्त्रमा रूपान्तरण हुँदै छ ।
पहिला, हरेक गाउँमा बिउ, मल, श्रम र विश्वास स्वदेशमै उत्पादन हुन्थ्यो, तर अहिले बिउ भारत र चीनबाट, मल साउदी अरब र ओमानबाट र श्रम मलेसिया र कतारबाट आउँछ । यसले हाम्रो खेतीमा उत्पादन घटाउँदै, बजारमा खर्च बढाउँदै र हाम्रो परम्परागत प्रणालीलाई कमजोर बनाउँदै गएको छ ।
नेपालको खेती प्रणाली केवल आर्थिक क्रियाकलाप मात्र होइन, यो हाम्रो सामाजिक र सांस्कृतिक अस्तित्वको हिस्सा पनि हो । हिजोका किसानले आकाशको माया गर्थे, माटो बुझ्थे र बालीसँग संवाद गर्थे । आज, माटो परीक्षण विदेशी उपकरणहरूले गर्छन् तर माटोप्रतिको माया भने हराउँदै छ ।
नेपालका हरेक गाउँमा आफ्नै बिउ हुन्थ्यो, जसलाई विभिन्न गाउँवासीले एकअर्कामा आदानप्रदान गर्थे । बालीमा माया र बिउमा विश्वास थियो । अर्गानिक मलको प्रयोग (गोबर, फोहोर, पात आदि) थियो र रासायनिक मलको प्रयोग न्यूनतम थियो । जलस्रोतको साझा उपयोग थियो र सामूहिक श्रम र परस्पर सहयोगको संरचना व्याप्त थियो । यसरी, परम्परागत कृषि प्रणालीले मात्र आर्थिक वृद्धि गर्दैनथ्यो, खाद्य आत्मनिर्भरता, सामाजिक एकता र वातावरणीय सन्तुलन पनि कायम राख्थ्यो ।
आजकल भने, हाइब्रिड र आयातित बिउमा निर्भरता बढेको छ । रासायनिक मल र विषादीको अत्यधिक प्रयोग भइरहेको छ र परम्परागत जल व्यवस्थापनको व्यवस्था लगभग भत्किसकेको छ । आजको गाउँ र खेत बाँझो हुँदै छन् र उत्पादनभन्दा बढी उपभोग र आयातमुखी नीति अपनाइँदै छ । परिणामस्वरूप, नेपालका ६० प्रतिशतभन्दा बढी रैथाने प्रजाति हराइसकेका छन् ।
अहिले ‘बारीमा बिउ’को सट्टा ‘प्याकेटका बिउ’ आएको छ । रैथाने बिउहरू स्थानीय वातावरणसँग अनुकूल, रोग प्रतिरोधी र स्वादमा समृद्ध थिए । तर हाइब्रिड प्रविधि र बजार नीतिहरूले ती बिउलाई विस्थापित गरिदिएका छन् । यसरी, जैविक विविधता घट्दै गएको छ, र बिउमा विदेशी निर्भरता बढिरहेको छ ।
नेपालको प्रमुख कृषि अनुसन्धान संस्था नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद्ले रैथाने बिउको पुनर्जीवन र आधुनिक प्रविधिको सन्तुलन गर्नुपर्ने थियो । तर सीमित बजेट र नीति अस्पष्टताले यसको प्रभाव घटाएको छ । रैथाने बिउ पुनर्जीवित गर्न केही महत्वपूर्ण कार्यक्रम अघि सारिएका छन् । हराउँदै गएका प्रजातिको संरक्षण र पुनः उत्पादन, प्रादेशिक कृषि अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना, सार्वजनिक र निजी क्षेत्रबीचको सहकार्यको विकास, राष्ट्रिय बिउ नीति सुधार, मूल्य शृंखला र बजार सञ्जालजस्ता कार्यक्रमलाई अघि सारिएका छन् ।
नेपालका कृषकहरूले उत्पादन गरे पनि, बजारमा पुग्दा ३०–४० प्रतिशत हानि हुन्छ । मूल्य निर्धारण प्रणाली कमजोर छ र किसानले आफ्नो उत्पादनको उचित मूल्य प्राप्त गर्न सक्दैनन् । खेतीबाट उत्पादित वस्तुहरूको ग्रेडिङ, सर्टिङ र प्याकेजिङ प्रणाली पनि कमजोर छ । यसकारण, किसान र बजारबीचको सञ्जाललाई मजबुत बनाउन महत्वपूर्ण छ ।
अर्को महत्वपूर्ण पक्ष भनेको अर्गानिक उत्पादनको प्रोत्साहन हो । विश्वभर अर्गानिक कृषिप्रति आकर्षण बढ्दो छ तर नेपालमा यसको प्रमाणीकरण र मान्यता दिने प्रणाली कमजोर छ । नेपालमा अर्गानिक उत्पादनको प्रमाणीकरण र ब्रान्डिङको प्रक्रिया सुधार्न आवश्यक छ । ‘नेपाल अर्गानिक’को राष्ट्रिय पहिचानले यसलाई बढावा दिन सक्छ ।
नेपालमा डिजिटल कृषि र स्मार्ट सिँचाइको प्रवर्धन गर्नु आवश्यक छ । यसले कृषकलाई नयाँ प्रविधि र सल्लाह उपलब्ध गराउनेछ । साथै, विदेशबाट फर्केका युवालाई उत्पादनमा पुनः संलग्न गराउन प्रशिक्षण र युवा पुनः आवेशीकरण कार्यक्रम पनि लागू गर्नु आवश्यक छ ।
नेपालको कृषि प्रणालीलाई पुनर्जीवित गर्न केही महत्वपूर्ण नीति सुधारका क्षेत्र छन् । जसबारे संक्षिप्तमा चर्चा गरिएको छ ।
बिउ नीति : रैथाने बिउ संरक्षण ऐन र स्थानीय स्वामित्व अधिकारको सुनिश्चितता ।
बजार नीति : किसान–उद्योग सहकार्यमा मूल्य निर्धारण प्रणालीको विकास ।
अनुसन्धान : कृषि अनुसन्धान संस्थाको स्वायत्तता र निजी साझेदारीको विकास ।
शिक्षा : विद्यालय स्तरमै कृषि–पर्यावरण अध्ययनको अनिवार्यता । लगानी : कृषि मूल्य शृंखला इन्फ्रास्ट्रक्चर (कोल्ड स्टोर, प्रोसेसिङ युनिट)मा प्राथमिक लगानी ।
नेपालको कृषि प्रणाली रैथाने बिउ र स्थानीय ज्ञानमा आधारित आत्मनिर्भर मोडलबाट विदेशी बिउ र आयातमुखी उपभोग प्रणालीमा रूपान्तरण भएको छ । अब पुनः आत्मनिर्भर बन्नका लागि ‘बिउदेखि बजारसम्म’ मूल्य शृंखला पुनर्निर्माण गर्न जरुरी छ ।
‘रैथाने बिउ बचाऊ, माटो सिँचाइ सुधार, अर्गानिक उत्पादन बढाऊ, बजारमा आफ्नै ब्रान्ड बनाऊ’ । यो केवल कृषि नीति मात्र होइन, राष्ट्रको अस्तित्वको पुनर्जागरण हो । नेपालले पुनः ‘उत्पादन गर्ने देश’ बन्ने बाटो यही हो ।
