– ईश्वर बुढाथोकी
शिक्षा कुनै पनि समाजको मेरुदण्ड हो । समाजको समग्र विकास, आर्थिक उन्नति र व्यक्तिको बौद्धिक क्षमताको अभिवृद्धि शिक्षासँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको छ । तर, हाम्रो शिक्षाको मूल समस्या भनेको व्यावहारिकताको अभाव हो ।
शिक्षाको उद्देश्य केवल किताबी ज्ञान प्रदान गर्नु होइन, बरु व्यक्तिलाई वास्तविक जीवनका चुनौती सामना गर्न सक्षम बनाउनु हो । अहिलेको शिक्षा पद्धति अझै पनि परम्परागत ढाँचामा अड्किएको छ ।
विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूमा विद्यार्थीहरूलाई किताबी ज्ञान घोकाउने प्रवृत्ति हाबी छ । परीक्षामा राम्रो अंक ल्याउने कुरालाई शिक्षाको मूल सूचक मान्ने गरिन्छ । परिणामस्वरूप, धेरै विद्यार्थीहरू किताबी ज्ञानमा त अब्बल देखिन्छन्, तर वास्तविक जीवनमा चाहिने व्यावहारिक सीपको अभाव हुन्छ ।
व्यावहारिक शिक्षा भनेको प्रविधि वा प्राविधिक ज्ञान मात्र होइन, यसमा समस्या समाधान गर्ने क्षमता, संचारकला, निर्णय गर्ने दक्षता, आत्मनिर्भरता र भावनात्मक बुद्धिमत्ता जस्ता तत्त्व पनि समावेश हुन्छन् ।
कुनै पनि पेसा वा व्यवसायमा मात्र होइन, सामान्य जीवनयापनमा पनि यस्ता सीपहरू अत्यन्त जरुरी छन् । उदाहरणका लागि, कुनै विद्यार्थीले विज्ञान वा व्यवस्थापन अध्ययन गरेको भए पनि उसले व्यावहारिक रूपमा त्यही ज्ञानलाई प्रयोग गर्ने अवसर नपाएसम्म वास्तविक अनुभव प्राप्त गर्न सक्दैन ।
नेपालको सन्दर्भमा हेर्ने हो भने, यहाँको शिक्षा प्रणाली अझै पनि पाठ्यक्रम केन्द्रित छ । विद्यार्थीहरूले विद्यालयमा धेरै कुरा सिक्छन् तर व्यावहारिक सीप भने कमै सिक्ने अवसर पाउँछन् ।
कृषिप्रधान देश भएर पनि विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूमा कृषि शिक्षालाई व्यावहारिक रूपमा अघि बढाउने प्रयत्न न्यून छ । विद्यार्थीहरूलाई जमिनमा गएर खेती गर्न, उन्नत प्रविधि अपनाउन वा कृषि व्यवसायबारे बुझ्न पर्याप्त अवसर दिइँदैन ।
विद्यार्थीहरूलाई व्यावहारिक शिक्षा दिनका लागि पाठ्यक्रमलाई नै परिवर्तन गर्नु जरुरी छ । शिक्षालाई किताबबाट बाहिर निकालेर वास्तविक जीवनसँग जोड्ने प्रयास गर्नुपर्छ । व्यावसायिक तथा सीपमूलक शिक्षालाई प्रवद्र्धन गर्न आवश्यक छ । उदाहरणका लागि, विद्यालय र कलेजहरूले इन्टर्नसिप, प्रोजेक्ट–आधारित शिक्षा, प्रयोगात्मक कार्य, उद्यमशीलता तालिम र समस्या समाधानमा आधारित शिक्षालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ ।
त्यसैगरी, शिक्षकहरूको भूमिकामा पनि परिवर्तन आवश्यक छ । शिक्षकहरू केवल पुस्तकमा भएका सामग्री बुझाउने व्यक्ति नभएर विद्यार्थीहरूलाई सोच्न, विश्लेषण गर्न र प्रयोगात्मक रूपमा ज्ञान प्रयोग गर्न सिकाउने उत्प्रेरक हुनुपर्छ । उनीहरूले विद्यार्थीहरूलाई व्यावहारिक अनुभव दिन उद्योग, व्यवसाय, अनुसन्धान संस्था र सामाजिक संघसंस्थासँग जोड्ने प्रयास गर्नुपर्छ ।
आजको युग प्रविधिको युग हो । डिजिटल प्रविधिको प्रयोगले शिक्षालाई अझ प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ । अनलाइन लर्निङ प्लेटफर्महरू, कृत्रिम बुद्धिमत्तामा आधारित शिक्षण सामग्री, भर्चुअल ल्याब र इन्टरएक्टिभ शिक्षण विधिहरूले व्यावहारिक शिक्षामा सहयोग पु¥याउन सक्छन् ।
विद्यार्थीहरूमा आत्मनिर्भरता र सिर्जनशीलता विकास गराउने शिक्षा प्रणाली अवलम्बन गर्न आवश्यक छ । विदेशी मुलुकहरूमा विद्यार्थीहरूले विद्यालयको अध्ययनकै क्रममा कुनै न कुनै सीप सिक्छन्, जुन भविष्यमा उनीहरूको रोजगारी वा उद्यमशीलतामा सहयोगी हुन्छ । नेपालमा पनि यस्तै अभ्यासलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।
शिक्षामा व्यावहारिकता नहुँदा यसको असर दीर्घकालीन रूपमा समाजमा पर्छ । शिक्षित युवा बेरोजगार रहनु, देशबाट श्रमशक्ति पलायन हुनु जस्ता समस्या यसैका परिणाम हुन् । व्यावहारिक शिक्षा अवलम्बन गर्न सकियो भने मात्र नेपालले आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माण गर्न सक्छ र युवाहरूलाई स्वदेशमै अवसर सिर्जना गर्न प्रेरित गर्न सक्छ ।
निष्कर्षमा, शिक्षालाई व्यावहारिक बनाउनु अहिलेको आवश्यकता हो । किताबी ज्ञानमा सीमित शिक्षाले दीर्घकालीन रूपले कुनै पनि व्यक्तिको व्यक्तिगत तथा व्यावसायिक सफलता सुनिश्चित गर्न सक्दैन । त्यसैले, शिक्षाको संरचना, विधि र उद्देश्यलाई
व्यावहारिकताको दृष्टिकोणबाट पुनः परिभाषित गर्न आवश्यक छ । जब शिक्षा जीवनसँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिन्छ, तब मात्र समाजले सही अर्थमा शिक्षाको सार्थकता अनुभव गर्न सक्छ ।
